Eliane Van den Ende
Schoenmaat 35, 45 kilo, amper anderhalve meter: één brok durf, moed, koppigheid, doorzettingsvermogen, vermetelheid, wilskracht… Hélène Dutrieu (1877-1961), een Belgische sportvrouw die bakens verlegde: wielrenster, wereldkampioene, mogelijks de allereerste vrouwelijke pilote, autoracester, actrice, model, zakenvrouw… Waarom is die wonderbaarlijke waaghals zo ongekend en wanneer komt er eindelijk een film?
“Met haar onschuldige ogen en timide stem lijkt ze eerder voorbestemd om in het klooster te stappen.”
Zo wordt de veertienjarige Hélène Dutrieu door de Cycliste-Club Lillois omschreven. Het zal hen zuur opbreken want amper een jaar later – in 1892 – wint ze haar eerste wielerwedstrijd.
Vrouwelijke talenten, voorloopsters en hemelbestormsters werden meer dan eens totaal genegeerd of uit de geschiedenis gewist. Vanuit die verontwaardiging en bewondering voor vrouwelijke prestaties speurde Gunter Segers jarenlang in alle mogelijke, internationale archieven naar getuigenissen over die merkwaardige vrouw en schreef een allereerste, doorwrochte monografie Hélène Dutrieu, de vrouw die door de Olympia vloog.
Haar vader Florent, een legerofficier uit Doornik, verwacht van Hélène dat ze ‘snit en naad’ zal volgen, een respectabele man zal ontmoeten en een gezapig leven als huisvrouw ondergaat. Haar broer die in de voetsporen van vader zou moeten treden, is gepassioneerd door de nieuwe, alsmaar populairder sport: fietsen. De jonge Hélène begeleidt hem en wordt eveneens gebeten door de microbe. Haar noodgedwongen baan in een textielfabriek is saai en wielrennen is veel lucratiever.
Op mijn veertiende moest ik al mijn eigen boontjes doppen, meer zelfs, ik moest mijn ouders helpen nadat ze pech hadden gehad. Maar in plaats van te borduren of te naaien, zoals de meeste andere meisjes van mijn leeftijd, ging ik wielrennen. Ik volgde mijn oudere broer op zijn excursies en verbaasde hem met mijn uithoudingsvermogen en snelheid. Hij begreep niet waar ik die kracht vandaan haalde.
Emancipatie op de fiets
Maar fietsende vrouwen worden eind negentiende eeuw met een scheef oog bekeken. Fietsen is niet ‘deugdzaam voor een dame’. Vrouwen zijn er ook niet op gekleed: de eerbaarheid schrijft hun lagen én lagen rokken en onderrokken voor. Niet bepaald praktisch op een fiets. De Amerikaanse suffragette Susan B. Anthony was – net als meerdere Amerikaanse vrouwenrechtenstrijdsters – voor het vehikel gewonnen:
Ik denk dat de fiets meer betekend heeft voor de emancipatie van de vrouw dan eender wat ter wereld. Een vrouw op een fiets staat voor mij symbool voor een onbelemmerde vrouw.
Ik verbrak uurrecords en werd aangetrokken voor exhibities over heel Europa. In 1896 en 1897 werd ik telkens Wereldkampioene tijdens de snelheidskampioenschappen op de wielerbaan in Oostende. Wanneer de fiets zijn aantrekkingskracht verloor, legde ik me toe op motor- en autoraces. Dat was echt sport en avontuur. We bereikten zelden de finish zonder accidenten of explosies.
De menselijke Pijl
De euforie rond het wielrennen was geen lang leven beschoren en na een mislukte uitbating van een winkel Chemiserie Dutrieu in Rijsel keert Hélène naar Parijs voor een nieuwe waaghalzerij: La Flèche Humaine. Het idee om met de fiets van een hoge schans te razen en dan door het luchtledige te zoeven, pikt ze ergens op maar het volledige technische procedé, de naam, werkt ze met ingenieurs uit en neemt er een patent op. In een witte galajurk stapt ze op haar fiets op een loop van ongeveer 14 meter hoog en 38 meter lang. De snelheid waarmee ze naar beneden dendert, is ongeveer 67 kilometer per uur. De vaart van die afdaling stuwde haar meters door de lucht. Als een menselijke pijl. Om op een platform te landen.
“In het begin had ik hartkloppingen voor ik op de fiets stapte. Mijn handen trilden een beetje en het leek of iemand me de keel dichtsnoerde. Maar eens ik op de fiets zat, was dat allemaal weg. De enige gedachte die me blijft achtervolgen, is dat ik ‘goed moet proberen te landen’. Het lijkt allemaal zo snel te gaan, maar wanneer ik door de lucht vlieg, lijkt dat voor mij eindeloos lang, alsof de tijd trager vooruitgaat, alsof een seconde veel langer duurt.”
Die stunt met internationaal succes, ook in de bekende Parijse spektakelzaal L’Olympia, was een halsbrekende toer. Elk detail moest bestudeerd en nageleefd worden. Haar Saut de la Lune (Sprong naar de Maan), waarbij het eindplatform de Maan symboliseerde, was nog gewaagder. Ze ruilde de fiets voor een moto en door een foute manoeuvre in Berlijn viel Hélène van 20 meter hoogte en kreeg het toestel op haar ranke lijf. Levensgevaarlijk gewond moet ze acht maanden in een ziekenhuis verblijven. Maar tijdens haar zware revalidatie denkt Hélène al aan nieuwe avonturen.
De eerste vrouwelijke vliegenierster
Door de lucht zoeven was voor Hélène een zalige sensatie en na een paar passages als bevallige actrice in Parijse theaters, dient zich een nieuwe uitdaging aan: vliegen met een machine!
La Demoiselle is een nieuw lichtgewicht vliegtuigje van de Braziliaanse uitvinder Alberto Santos-Dumont waarvoor de Usines Clément-Bayard nog testpiloten zoeken. Eigenlijk zijn dergelijke proefvliegtochtjes verdoken kamikazes want het fragiele vliegtuigje staat nog helemaal niet op punt. Hélène heeft geen vliegbrevet, geen enkele ervaring als pilote en weet zelfs niet hoe ‘dat
ding te besturen’. Een mecanicien legt haar uit:
Het is eenvoudig; om te stijgen, trek je aan de stuurtang; om te dalen, duw je ertegen. Maar hij had me niet verteld over de riem die over je schouders hing waarmee je de vleugels kon buigen of strekken, zo ging dat bij de eerste vliegtuigjes.
De eerste vliegpoging van Mademoiselle Dutrieu werd op schamper gemompel van de toeschouwers onthaald. ‘Een vrouw die dacht te kunnen vliegen’.
Hélène Dutrieu vertelt over haar eerste ervaringen als pilote:
In kou, regen en wind
De landing is ‘onzacht’ maar gelukkig in een drassig stuk weiland. Het toestel is ernstig beschadigd maar Hélène komt er met de schrik vanaf. Dat is rond 1909 de start van een onversaagde vliegcarrière met test- maar ook demonstratievluchten in heel Europa. Hélène, de waaghals, verzorgt eveneens haar ‘marketing’; ze is een elegante verschijning die zich een vrouwelijk pilotenkostuum met bont laat maken door een modehuis. Want de vliegtuigjes toen waren helemaal open modellen en het was bar koud.
In 1913 krijgt de Belgische Hélène het rode lintje van de Franse Légion d’Honneur. Op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog zoekt het Franse leger testpiloten. Volgens het Franse Ministerie van Oorlog zijn vrouwen als vliegende proefkonijnen geschikter… omdat:
- Ten eerste: omdat de vrouw primitiever is dan de man.
- Ten tweede: haar zenuwen zijn niet zo kwetsbaar, en daarom is ze minder nerveus.
- Ten derde: ze voelt minder pijn dan de man.
- Ten vierde: ze heeft minder zuurstof nodig bij haar ademhaling.
- Ten vijfde: de boog van haar zicht is bijna het dubbele van de man.
- Ten zesde: ze heeft het vermogen van ‘diffuse aandacht’, wat de man gewoonlijk mist.
- Ten zevende: het soortelijk gewicht van de vrouw is minder dan dat van de man en de kleine verschillen in haar skeletstructuur geven haar een enorm voordeel in de lucht ten opzichte van haar zwaardere, compactere partner.
- Ten achtste: het niesgeluid van de vrouw is minder geweldig.
Plichtsbewust
Toch is het Franse leger niet happig om Hélène als verkenningspilote te laten vliegen. Zoals altijd dringt ze aan en als vrijwilliger vliegt ze in de heel vroege ochtend en late avond uit om Duitse oorlogsvliegtuigen te detecteren en met haar onbewapend toestel vlug terug te keren om de legerleiding van dreigend gevaar te verwittigen. Laconiek meldt ze:
Het was geen lachertje.
Een Duits bewapend vliegtuig onderschept haar en probeert haar uit de lucht te halen. Hélène heeft wel genoeg vliegervaring om nipt te ontkomen maar ze besluit dat het genoeg is. Ze neemt de ambulancedienst voor haar rekening, redt zelfs zwaargewonde Duitse piloten en trekt als ambassadrice voor de Europese geallieerden naar Amerika om er steun te zoeken. Die Atlantische reizen zijn ook niet zonder eigenbelang want Hélène Dutrieu wordt distributeur van Amerikaanse auto’s.
Na de oorlog ben ik dan ‘burgerlijk’ getrouwd. Ik opende een gezondheidscentrum en was voorzitter van sociale werken. Diep in mijn hart bleven echter de herinneringen aan die epische jaren, waar de mens voor het eerst vloog, wel hevig branden.
Hélène gaat inderdaad wat in de schaduw werken, maar ze bereddert de administratie van haar echtgenoot-zakenman Pierre Mortier met wie ze al enkele jaren een liefdesverhouding had. Mortier, zakenman, eigenaar van de kranten Gil Blas en Le Monde Illustré en socialistisch politicus, was de man die Hélène uit de lucht had weten plukken maar ook dan vond ze een nieuwe uitdaging: journalistiek.
Hélène’s verhaal ontraadselen, het was geen gemakkelijke klus:
Rechtstreekse afstammelingen zijn er niet, tijdgenoten al lang overleden en een persoonlijk archief (als dat ooit zou bestaan hebben) onvindbaar.
Hélène heeft er zelf voor gezorgd dat het quasi onmogelijk is om een hagiografie te maken. Haar eigen prestatie durfde ze wel eens te minimaliseren, een rol als feministisch rolmodel wees ze af en voor elk succes dat ze boekte, waren er dubbel zoveel tegenslagen.
~ Eliane van den ende
Historicus en cultuurjournalist
Website bij het boek: www.helenedutrieu.be
Boek: Helene Dutrieu. De vrouw die door de Olympia vloog
