‘Van Leeuwenhoeks microscoop veranderde de wereld’

Met een tentoonstelling over de ontdekking en invloed van de microscoop van Antoni van Leeuwenhoek, trapt Rijksmuseum Boerhaave volgende maand het landelijke Antoni van Leeuwenhoek Jaar af. In 2023 is het driehonderd jaar geleden dat de uitvinder op negentigjarige leeftijd overleed.

Wat het museum betreft is het meer dan terecht dat de uitvinder in het zonnetje werd gezet. De wetenschappelijke revolutie en de Verlichting werden in zekere zin namelijk mede gevormd door de Nederlandse lakenhandelaar. Met zijn zelfgemaakte lenzen en nauwkeurige observaties bood hij wetenschappers namelijk voor het eerst zicht op allerlei micro-organismen. In de tentoonstelling, getiteld Onvoorstelbaar, wil het museum bezoekers letterlijk en figuurlijk een beeld geven van de ‘verbluffende microwereld’.

Antoni van Leeuwenhoek werkte als lakenhandelaar in Delft en maakte naam met zijn zelfgemaakte microscoop. De uitvinder gebruikte zijn vergrotende lenzen aanvankelijk vooral voor het controleren van stoffen. Later besloot Van Leeuwenhoek veel meer zaken te onderzoeken en ontdekte hij onder meer zaadcellen, bloedlichaampjes en ‘kleine diertjes’ ofwel bacteriën. De Nederlander schreef hier veel over en wordt door zijn systematische en uitgebreide reeksen van waarnemingen algemeen beschouwd als de grondlegger van de microbiologie. In 2018 werd de microscoop van Van Leeuwenhoek nog verkozen tot Pronkstuk van Nederland. Het object liet daarmee onder meer de Nachtwacht van Rembrandt achter zich.

Bekend is dat Van Leeuwenhoek honderden microscopen maakte. Voor zover bekend zijn er echter slechts elf bewaard gebleven. Vijf daarvan bevinden zich in de collectie van Rijksmuseum Boerhaave in Leiden. Het museum over de komende tentoonstelling:

Het museum toont onder meer microscopen, tekeningen en brieven Van Leeuwenhoek en zijn tijdgenoten. Ook wordt verteld hoe de microscopie zich in de loop der tijd ontwikkelde en welke technieken gebruikt werden.

Royal Society

Naast de originele microscopen van Van Leeuwenhoek zijn in de tentoonstelling ook oorspronkelijke tekeningen en handgeschreven brieven van het microleven door Antoni van Leeuwenhoek zelf te zien. Voor de tentoonstelling worden verder drie originele boeken – waarin alle brieven en tekeningen van Antoni van Leeuwenhoek zijn samengebonden – door de Royal Society uit Londen overgebracht.

De Nederlandse uitvinder werd ooit door de Delftse arts Reinier de Graaf geïntroduceerd bij deze gezaghebbende wetenschappelijke academie. Aanvankelijk geloofde lang niet alle wetenschappers in Londen alles wat Van Leeuwenhoek schreef over de ‘microscopische wezentjes’ die hij had onderzocht. Om een einde te maken aan de twijfel stuurde de Royal Society een aantal geleerden naar Delft om het werk van de microscoop met eigen ogen te kunnen onderzoeken. Een van de onderzoekers, Robert Hooke, een Britse sterren- en natuurkundige, herhaalde Van Leeuwenhoeks proeven en constateerde dat diens bevindingen juist waren. In 1680 werd Van Leeuwenhoek zelf als lid van de Royal Society toegelaten.

Beginjaren van de microscopie

In de tentoonstelling is ook aandacht voor het internationale onderzoek Visualizing the Unknown, waarbij beelden uit de beginjaren van de microscopie worden verzameld. Dit zes jaar durende onderzoek richt zich vooral op de vraag hoe zeventiende-eeuwse microscopisten hun ontdekkingen visueel vastlegden en deelden.

De tentoonstelling Onvoorstelbaar loopt van 18 april 2023 tot 7 januari 2024.

Boek: Antoni van Leeuwenhoek, groots in het kleine