De Vitruviusman van Leonardo da Vinci

Een van de bekendste tekeningen van Leonardo da Vinci toont een afbeelding van een naakte man met de armen en benen in twee elkaar overlappende posities. Da Vinci maakte deze beroemde tekening rond 1490. Hij wilde er de lichaamsverhoudingen mee weergeven, zoals de Romeinse architect Vitruvius die eerder had beschreven. De tekening kwam hierdoor bekend te staan als de Vitruviusman of de Mens van Vitruvius. Het is een van de meest iconische afbeeldingen uit de Renaissance.

Marcus Vitruvius Pollio werd geboren rond 80 v.Chr. en maakte naam als legerarchitect, eerst onder Julius Caesar en daarna onder keizer Augustus. Op latere leeftijd schreef hij voor de keizer een boek over de bouwkunst: De architectura libri decem (Over de bouwkunst in tien delen). Dit is het enige bewaard gebleven geschreven werk van een kunstenaar of architect uit de klassieke oudheid. Eeuwenlang werd echter relatief weinig aandacht aan dit geschrift gegeven. Rond het jaar 1400 veranderde dit, met name dankzij de Italiaanse humanist Poggio Bracciolini, die in die periode veel klassieke werken herontdekte. In een klooster in Zwitserland vond de humanist ook een achtste-eeuws kopie van het werk van Vitruvius en stuurde die naar Florence.

De architectura won hierna snel aan bekendheid en werd uiteindelijk een van dé werken die aan de wieg stonden van de Renaissance. Zo gebruikte de Italiaanse architect Filippo Brunelleschi het geschrift bijvoorbeeld toen hij naar Rome reisde om de ruïnes van allerlei oude bouwwerken op te meten. Rond 1480 verscheen vervolgens een nieuwe versie van het werk in het Latijn. Deze uitgave trok ook de aandacht van Leonardo da Vinci.

Volgens zijn biograaf Walter Isaacson was Da Vinci vooral geïntrigeerd door het werk van Vitruvius omdat de Romein hierin een verband legde tussen de microkosmos en de macrokosmos van de aarde. Vitruvius meende kort gezegd dat alle regels van de wereld en de kunst waren afgeleid van de proporties van het menselijk lichaam. Zo schreef hij onder meer:

“De mens, een kleine wereld genoemd, bevat in zich alle algemene volmaaktheid van de hele wereld.”

Vitruvius meende dat het perfecte menselijke figuur precies in een cirkel en een vierkant passen. Deze twee vormen werden lange tijd gezien als symbolen van respectievelijk het goddelijke en het aardse. Als een man met zijn rug plat op de grond gaat liggen en zijn armen en benen spreidt, zouden zijn vingers en tenen volgens Vitruvius precies de omtrek van een cirkel raken. En de navel zou zich precies in het midden van diezelfde cirkel bevinden.

Vitruvius voerde deze theorie ook door in zijn werk als architect. Bij het ontwerpen van nieuwe bouwwerken zorgde hij er bijvoorbeeld voor dat het grondplan de verhoudingen van het menselijk lichaam weerspiegelde. De Romein hechtte in zijn werk daarnaast groot belang aan symmetrie, net zoals bij een “goedgevormde man” nauwkeurige verhoudingen bestaan.

Hoe die “goedgevormde man” er precies uit ziet en hoe de onderdelen van diens lichaam geproportioneerd zijn, beschreef Vitruvius in detail in een hoofdstuk van De architectura. En hij ging daarbij veel verder dan het alleen beschrijven van de lengte van armen en benen. De afstand van de kin tot de bovenrand van het voorhoofd moet volgens Vitruvius in het ideale geval bijvoorbeeld een tiende zijn van de totale lengte van de man. De lengte van de voet moet verder een zesde deel zijn van de lichaamslengte en de breedte van de borst en de onderarm een vierde deel, enzovoort. Ook de verhoudingen in het gezicht van de perfecte man werden in het werk op deze manier beschreven. De Vitruvisman kwam zo symbool te staan voor de perfecte harmonie en de evenwichtige proporties van het menselijk lichaam.

Tekeningen

Hoewel de architect in de oudheid vrij precies had aangegeven hoe de perfecte man er qua proporties volgens hem uitzag, was er echter nooit een tekening gemaakt van de “goedgevormde man”. Toen het werk van de Romein in de loop van de vijftiende eeuw steeds bekender werd, probeerden verschillende architecten en kunstenaars de principes van Vitruvius alsnog in beeld te vangen. Een van hen was Francesco di Giorgio, een Italiaans kunstschilder, beeldhouwer en architect uit de kring rond Leonardo da Vinci. Samen met laatstgenoemde verdiepte hij zich in het werk van Vitruvius. Francesco maakte minstens drie tekeningen waarin de ‘regels’ van de oude bouwmeester waren verwerkt.

Ook de architect Giacomo Andrea, een andere vriend van Leonardo da Vinci, maakte een tekening op basis van Vitruvius’ werk. Die tekening, die mogelijk mede aan de basis stond van de veel bekendere tekening van zijn kompaan, werd in 1986 teruggevonden.

Leonardo da Vinci

In verhouding tot de tekeningen van zijn vrienden, is de Vitruviusman van Leonardo da Vinci uit circa 1485-1490 veel meer uitgewerkt. Het is duidelijk geen schets. Aangenomen mag dan ook worden dat de toen achtendertigjarige kunstenaar zich goed had voorbereid en dus precies wist wat hij ging doen. Met een passer en een winkelhaak tekende hij de cirkel en het vierkant, waarin hij vervolgens met veel gevoel voor esthetiek de “goedgevormde man” plaatste. Diens navel bevindt zich, zoals beschreven door Vitruvius, precies in het midden van de cirkel en zijn geslachtsdelen vormen het middelpunt van het vierkant. Het is overigens niet zo dat Da Vinci klakkeloos uitging van wat de Romeinse architect allemaal had geschreven. Voor hij aan de slag ging had hij zelf ook een groot aantal metingen verricht bij verschillende jonge mannen. Hoewel hij bij het maken van de tekening grotendeels uitging van zijn eigen metingen, plaatste Leonardo da Vinci bij de tekening een Italiaanse vertaling van Vitruvius’ tekst.

Er is wel eens gesuggereerd dat de Vitruviusman een zelfportret is. Da Vinci zou zichzelf dan letterlijk de maat hebben genomen. Volgens Isaacson vertoont het werk gelijkenissen met enkele portretten die van hem zouden kunnen zijn, maar blijft onduidelijk of de kunstenaar inderdaad zichzelf afbeeldde. Het belang van het werk staat wat de biograaf betreft los daarvan sowieso buiten kijf:

De inkttekening van Da Vinci wordt tegenwoordig bewaard in de Gallerie dell’Accademia in Venetië. Vanwege de kwetsbaarheid is hij voor het publiek vrijwel nooit te zien. In 2019 werd de Vitruviusman wel enige tijd uitgeleend aan het Louvre in Parijs, voor een grote tentoonstelling ter gelegenheid van de vijfhonderdste sterfdag van Leonardo da Vinci.

Bronnen ▼