Voetbal in neutraal Nederland (1914-1918)

Brood en spelen

Een paar maanden na de mobilisatie, op 15 september 1914, spreekt koningin Wilhelmina de troonrede uit. Ze windt er geen doekjes om.

‘Wij zijn allen vervuld door de gedachte dat een verschrikkelijke oorlog een groot deel der beschaafde wereld teistert. Ons land is dientengevolge in een toestand geraakt, welke nog steeds onafgebroken waakzaamheid eischt.’

De onvrede over prijsstijgingen, de voedselsituatie en het gevoerde overheidsbeleid met zijn bonnen, vaste voedselprijzen en het staatsbrood neemt ondertussen in het hele land toe, ook in Rotterdam. Die onvrede leidt in de grote steden uiteindelijk zelfs tot demonstraties en plunderingen. In Rotterdam is dat ook het geval, daar worden soms zelfs hele transporten leeggehaald door de bevolking. Vervoerders van brood, vlees en aardappels moeten flink oppassen, zeker als de oorlog net buiten Nederland verder gaat en Nederland wordt overspoeld met vluchtelingen uit België, die op de vlucht slaan voor de oorlog. Zeker na het beleg van Antwerpen, in 1914, nemen de aantallen drastisch toe. De vluchtelingen zijn welkom, maar de schaarste neemt er eerder door toe dan af.

Crisiscourant

In Rotterdam wordt, net als in andere steden, een ‘crisiscourant’ uitgegeven als hulp. Zelfs zoiets eenvoudigs als suiker in de koffie wordt besproken.

‘Met het oog op de suikerrantsoenering is het zaak zoveel als mogelijk is, het verloren gaan van suiker tegen te gaan; vooral bij het gebruik van koffie en thee wordt hiertegen nogal eens gezondigd! In menig kopje blijft een onopgeloste hoeveelheid suiker achter. Dit kan men voorkomen door suiker in het zeefje te doen, en de koffie of thee door dat met suiker gevulde zeefje in de kopjes te gieten. Op deze wijze lost er voldoende suiker op en zal het suikerverlies tot een minimum beperkt blijven.’

Op straat wordt er ondertussen nogal bitter gezongen:

‘Een bon voor thee, een bon voor koffie,
Een bon voor karnemelkse pap,
Een bon voor vet, een bon voor grutten,
Een bonnetje bij elke hap,
Een bon ook voor een lief klein kindje,
Wat de ooievaar ons biedt,
Maar als je hem geen bon kunt geven,
Krijg je het kindje lekker niet.

Een bon voor zeep, een bon voor uien,
Aardappelen en verse vis,
Steenkolen en bruine bonen,
Voor zover … voorradig is.
Spoedig krijg je ook nog bonnen
Voor sigaretten en voor bier.
En je moet een bon meebrengen
Bij de meisjes van plezier.’

Sportbehoefte

In dergelijk daglicht valt niet te vermoeden dat de Rotterdamse bevolking, die zoveel voor zijn kiezen krijgt, behoefte heeft aan iets banaals als sport. Maar het tegendeel blijkt waar. Na een stilte van een maand of drie blijkt de behoefte aan ‘gewoon’ sportnieuws groot. Voetbaluitslagen komen weer op de voorpagina’s te staan, verslaggevers van kranten doen weer verslag van wedstrijden. Doodleuk staan de berichten van de prestaties van Sparta opeens naast berichten over het Duitse front. Het bijzondere: veel Rotterdammers willen die uitslagen ook weten.

Het tijdschrift Revue der Sporten merkt een toename in populariteit en verandert van een maandelijkse naar een tweewekelijkse verschijning. Maar gewoon wordt het sportnieuws in het blad in deze oorlogstijd natuurlijk nooit helemaal. ‘De oorlog is er. De oorlog heeft den perversen rommel danig ontwricht,’ meldt een commentaar in het blad, dat verder vol staat met sporten als autoracen, wielrennen en het ook door de Spartanen beoefende atletiek. Zeker voor de gemobiliseerden, die zich al snel schijnen te vervelen met hun noodgedwongen wachten op wat komen gaat, is dit ideaal leesvoer. Niet voor niets worden oude exemplaren aan hen geschonken. De Revue der Sporten maakt zich druk over hun welzijn. Meerdere malen meldt het dat beweging belangrijk is voor militairen. Zeker voetbal kan redding brengen aan de gemobiliseerden, die het lachen snel vergaat als blijkt dat ze écht lang van huis en haard zijn.

‘Waar nog geen voetbal rolt, moet hij gaan rollen. Voetbal staalt de spieren en den geest. Voetbal houdt de kwiekheid in de gelederen en behoedt den soldaten in hun eenzaamheid, ver van hun haardsteden voor verveling. Leve dus het beroemde, gele monster, mannen!’

…stelt het blad op 27 januari 1915.

Duitse spionnen

Wie de jaargang 1914 in de Spartaanse archieven nog eens doorspit, stuit in de kantlijn van bestuursnotulen op een opmerkelijk gegeven dat in het licht van de Eerste Wereldoorlog zeer tot de verbeelding spreekt. De bestuursleden van Sparta komen voor hun vergaderingen namelijk vaak bijeen in een restaurant met een Duitse naam, Fürstenberg, aan de Nieuwstraat – zo lezen we in de notulen. Rechts bovenaan staat het bespreking na bespreking gekrabbeld. Deze zaak wordt gerund door een met een Nederlandse getrouwde Duitser, Friedrich Wilhelm Carl Müller, en staat op de plek waar nu de hypermoderne, kolossale Markthal tienduizenden toeristen per jaar trekt. Je ziet het er niet aan af, aan de bewaard gebleven ansichtkaarten van de zaak met knullige hoge gordijntjes voor het raam. Maar Fürstenberg is tussen 1914 en 1918 een cruciale plek in de stad.

Het is dé locatie van waaruit Duitse spionnen in de gaten houden welke kant Nederland in de oorlog op neigt, vaak met hulp van werkloze Nederlanders, die daar uiteraard geld voor ontvangen. Fürstenberg is een waar Duits spionnenbolwerk, zoals het Witte Huis ook een bolwerk is. Maar houden Spartanen dan de deur open voor Duitse spionnen? Of luisteren deze spionnen zelfs heimelijk mee met de Spartaanse bestuursvergaderingen? Sparta heeft banden met Engelse verenigingen en invloed tot in het stadsbestuur. Helemaal vreemd is de suggestie niet. Maar wie de Spartaanse notulen doorspit, kan het niet meer bewijzen, al prikkelt de gedachte voor deze keuze voor een vergaderplek wél. Aan de zaak doet tegenwoordig in ieder geval niets meer terugdenken. Het pand is inmiddels verdwenen, van de betrokkenen is al jaren niemand meer in leven. Het laatste teken van leven van het roemruchte Fürstenberg is te vinden in een advertentie op 31 december 1918 in De Maasbode, slechts zes weken nadat de Eerste Wereldoorlog eindigt. Wellicht is zelfs dat geen toeval?

Handelsbelangen

Dat er in het najaar van 1914 en daarna onder de bestuursleden anti-Duitse sentimenten heersen lijkt in ieder geval onwaarschijnlijk. Terwijl de Amsterdamse krant De Telegraaf juist fanatiek op de hand is van de Britten, is de stemming aan de Maas helemaal niet zo pro-Brits. Integendeel. De handelsbelangen met de Duitsers zijn in Rotterdam al een paar decennia gigantisch en de welgestelde Spartanen zijn daar ongetwijfeld van op de hoogte. Dat het normale leven weer een beetje wordt opgepakt, inclusief het voetbal, draagt bij aan een gematigdere stemming. Zo goed en zo kwaad als dat kan keert ook in het met vluchtelingen volgestroomde Rotterdam, net als in de rest van Nederland, een normaler soort leven terug.

Er komt ‘eenige verlichting in den druk,’ ziet ook koningin Wilhelmina in de troonrede van 1914.

‘Vasthouding en prijsopdrijving van levensmiddelen en huishoudelijke artikelen is voorkomen. De crisis in den geld- en fondsenhandel is in banen geleid, die de mogelijkheid van een geleidelijk verloop daarvan openen. Krachtige pogingen worden aangewend tot beperking van werkloosheid en tot voorkoming en leniging van nood. Verschillende producten van land- en tuinbouw en van de voedingsindustrie vinden weer afzet, zoowel naar Engeland als naar Duitschland en België.’

Erwten, bonen en steun van de clubs

Op verzoek van de NVB, de Nederlandse Voetbalbond, steunen de clubs ondertussen de getroffen vluchtelingen en gemobiliseerden zo goed als mogelijk. De bond schenkt ondertussen zelf vijfhonderd ballen aan verschillende regimenten, terwijl er verder volop voedsel wordt gedoneerd. In Rotterdam wordt zelfs een kantoor geopend, de Commission for Relief in Belgium, op initatief van een Amerikaan: de latere president Herbert Hoover. De hulp is serious business, na afloop blijkt het zelfs een tikkeltje te serious: er is geld verdiend aan de waar en dat is illegaal. De eerste lading hulpmiddelen stamt uit Engeland en komt hoe dan ook binnen op 1 november 1914. 1.777 ton meel, 414 ton rijst en 210 ton erwten en bonen: het zijn gigantische aantallen. Op 21 november komt de volgende lading, vervoerd op de Massapequa uit New York, aan, met 3.500 ton aan goederen. In het eerste jaar wordt uiteindelijk 988.852 kilo hulpgoederen verscheept. Niet naar de haven van Antwerpen, die is stilgevallen, wel naar Rotterdam.

Sparta krijgt ondertussen ook verzoeken om hulp en willigt die soms in, en soms ook niet. De overwegingen worden keurig genotuleerd. Er blijkt een koel soort barmhartigheid uit – de eigen financiën moeten wel op orde blijven. Donaties zijn er voor ‘de Commissie tot ontwikkeling en ontspanning der geinterneerden in Gaasterland’, een bedrag van 25 gulden. Datzelfde bedrag gaat naar een Utrechtse voetbalvereniging, LW, bestaande uit Rotterdamse dienstplichtigen die om hulp vragen bij de aanschaf van tenues. Ook de Nederlandsche Athletiek-Unie die om hulp vraagt krijgt die: ook in dit geval gaat het om 25 gulden. En dan is er nog het fonds van de voetbalbond, waaraan verplicht 250 gulden moet worden bijgedragen. Ook dat wordt betaald. En toch is er kritiek.

Dat de bond een brief stuurt waarin naar ‘het standpunt van Sparta’ wordt gevraagd over de bijdrage aan het NVB-fonds valt bij het bestuur niet in goede aarde. Integendeel. De frustratie druipt van de notulen af: wat is dit voor een vraag? Wordt onze hulp maar gezien, meent het bestuur. Moderne tijden slaan dan opeens toe, zoals zo vaak bij Sparta in die jaren. Het fenomeen ‘pr’ wordt ingezet om het nieuws over te brengen.

‘Besloten wordt in de pers eens een mededeeling te lanceren wat Sparta zoo al aan de steuncomite’s heeft afgedragen; een bedrag, waarmede wij zeker aan de spits gaan.’

Ja, dat zal de bond leren. Zeker de militaire commandanten, waarvan enkelen menen ‘dat onze steunbetuiging maar een wassen neus is.’

Voorzitter Marie Overeijnder zet onder de plotseling wat emotionele notulen hoogstpersoonlijk een krabbel. Ook hij beseft dat Sparta danig wordt geraakt door de mobilisatie, en probeert daar ongetwijfeld tegen beter weten in nog wel iets aan te doen. In een brief die naar de opperbevelhebber van de Land- en Zeemacht wordt gestuurd hoopt het bestuur De Korver overgeplaatst te krijgen, zodat hij weer dichter in de buurt komt van de club. Het antwoord komt per post en is negatief. Zo’n overplaatsing zit er niet in, is de boodschap. Dat is in strijd met de belangen van de dienst.

Nog meer bittere pillen dan. Een uitnodiging van voetbalclub Frem uit Kopenhagen om te komen spelen verdwijnt in de prullenbak. Een voorjaarstrip naar Denemarken komt er niet. Zoals ook spelen in Groningen tegen een ploeg Engelse geïnterneerden wordt afgezegd. De grenzen over, dat is echt geen optie meer.