Vond de barbaar zichzelf ook een barbaar?

---

De weg naar de hel

Hoe is het zover gekomen? Dat is de vraag waarmee we allemaal zouden rondlopen als zich een kernoorlog had voorgedaan en honderden of duizenden kernwapens waren gebruikt. Was er een volledige kernoorlog uitgebroken, met name eind jaren 1960, dan waren we nu nog steeds bezig weer op te krabbelen. Honderden van de belangrijkste steden in de wereld zouden zijn getroffen en in één klap zijn veranderd in uitgestrekte, met lijken bezaaide puinhopen. De straling zou nog overal in zitten.

Een van onze nakomelingen die in de toekomst over de geschiedenis zou lezen, kon terecht denken dat wij een latere versie waren van de stereotype roekeloze en kinderlijke ‘barbaren’ waarover de Romeinen schreven, al waren we dan in het bezit van absurd krachtige wapens die we nooit zouden kunnen beheersen. Maar het zou oneerlijk zijn, als zij dachten dat wij slecht waren. De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens, zoals het gezegde luidt, en als er een nucleaire holocaust was geweest, of ooit komt, was het niet uit slechtheid dat mensen hun leven en hun reputatie aan dat soort dingen verspilden. Heel veel mensen die de weg naar deze realiteit hebben helpen plaveien, waren geen bloeddorstige monsters van het type Adolf Eichmann, maar hoopten dat hun werk tot betere resultaten zou leiden.

Neem om te beginnen de beroemde wapenhandelaar en ook uitvinder van dynamiet, Alfred Nobel, die zoveel heeft bijgedragen aan de toename van de wapenkracht sinds de tijd van Napoleon Bonaparte. Toch heeft hij tegen gravin Bertha von Suttner gezegd:

‘Misschien zullen mijn fabrieken eerder een eind aan de oorlog maken dan uw (vredes)congressen: op de dag dat twee legers elkaar in een seconde wederzijds kunnen vernietigen, zullen alle beschaafde naties zeker in afschuw terugdeinzen en hun troepen ontbinden.’

Zijn idee dat de moderne oorlog zo verschrikkelijk zou zijn dat oorlog onmogelijk werd, hadden velen ook over het effect van de nieuwe technologieën en wapens. Zo’n redenering maakt begrijpelijker waarom goede, moreel hoogstaande mensen een rol konden spelen in zo’n mogelijk catastrofale uitkomst. En zo kunnen ook allerlei afschuwelijke dingen een goed idee lijken.

Hoe zou jij denken over een slachtpartij in het verleden, als je erachter kwam dat jij alleen dankzij die gebeurtenis nu leeft? Hoeveel levens van vreemden in het verleden is jouw leven nu waard? Er bestaat geen antwoord op die vraag, maar het is misschien niet verkeerd om je er ongemakkelijk over te voelen.

De atoombom

Veel veteranen en anderen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, dachten dat de atoombommen op Japan hun het leven hadden gered. Het idee was in die tijd dat de twee bommen op de steden Hiroshima en Nagasaki in augustus 1945, die meer dan tweehonderdduizend Japanners, onder wie vrouwen en kinderen, het leven kostten, mogelijk het leven van een miljoen geallieerde soldaten hebben gered die omgekomen zouden zijn als er een invasie van Japan over land nodig was geweest. Die veteranen zouden misschien ook uitleggen dat het gebruik van die atoombommen niet tegen de geldende regels van die tijd inging. Maar mogen we misschien vragen hoe het ooit zover is gekomen dat dit de regels van het spel wérden? Hoe hebben wij, ogenschijnlijk moderne, moreel hoogstaande mensen besloten dat het oké was om atoombommen op burgers in steden te gooien?

Als het om moderne oorlogvoering gaat, zijn de regels van het spel gecompliceerd, vaak tegenstrijdig en in oorlogstijd meestal veranderlijk. Was je bijvoorbeeld een Amerikaanse of Britse generaal in de Tweede Wereldoorlog geweest, en had je stelselmatig je grondtroepen bevolen om de gebouwen en de infrastructuur van vijandelijke steden te verwoesten en daarbij opzettelijk en zonder onderscheid des persoons grote aantallen niet-strijdende burgers te doden, dan zou je van je post ontheven zijn. De geallieerde legers vertoonden dit type gedrag in de regel niet, maar bombarderen vanuit de lucht, wat hetzelfde effect had, werd acceptabel gevonden, normaal zelfs. Een luchtmachtcommandant die dat soort resultaten wist te bereiken, had hoogstwaarschijnlijk promotie kunnen maken.

Oppervlakkig gezien lijkt dit heel hypocriet, alsof Dzjengis Khan een genocide rechtvaardigt. Het is echter een verschil in methoden, niet in resultaat. Maar de bedenkers van dit soort catastrofes waren geen sadisten – de meesten dachten (of maakten zichzelf wijs) dat ze levens rédden, zowel in het eigen als in het vijandelijke kamp. Veel geallieerde grondtroepen en hun dierbaren thuis waren het daarmee eens. Er was hier en daar wel wat verzet vanuit morele bezwaren, terwijl het conflict voortwoedde en er op alle fronten, op elk militair slagveld, elke dag weer, mensen doodden en mensen stierven.

De laatste stadia van de Tweede Wereldoorlog vormden de laatste keer dat deze planeet een totale oorlog meemaakte. Totale oorlog is voor staten wat een gevecht op leven en dood is voor individuen, zonder beperkingen. Morele grenzen die in een beperkte oorlog misschien worden gerespecteerd, worden in de totale oorlog overschreden. Er staat zoveel op het spel dat iedereen de zaken door een simpele lens gaat bekijken: leven of dood.

Irrationele situaties

Wanneer je aan de oude oorlogsgoden denkt – Ares in de Griekse mythologie, Mars in de Romeinse – dan zie je dat zij symptomen van een borderlinestoornis vertonen. Strijd schept een andere realiteit en andere regels, regels die in vredestijd misschien minder rationeel lijken. Strijd oefent ook druk uit op de menselijke psyche, wakkert het vlucht-of-vecht-instinct aan en wekt verschillende biochemische stoffen op die de mens helpen om gevaarlijke situaties te overleven. Dat soort omstandigheden en die druk zetten niet bepaald aan tot reflectie. Vandaar dat er onderscheid wordt gemaakt tussen acties in hot blood en acties in cold blood.

Maar dit aspect van individueel krijgerschap in een gevechtssituatie is iets anders dan de waanzin die soms op besluitvormingsniveau regeert. De bevelhebbers – de Napoleons, Rommels, Caesars of Grants – zijn niet gek geworden door de strijd. Zij nemen moeilijke besluiten, maar ze doen hun best geen krankzinnige besluiten te nemen. Ze maken zelfs vaak keuzes die wij onder dezelfde omstandigheden misschien ook zouden maken. In oorlog worden rationele besluiten genomen voor irrationele situaties.

Naar onze huidige vredestijdnormen lijkt de ethiek van de totale oorlog misschien moeilijk te rechtvaardigen en gemakkelijk te veroordelen. Maar het is uiterst moeilijk om je voor te stellen hoe het was om tijdens de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog te leven. Besluitvormers of leiders stonden vaak voor verschrikkelijke keuzes. Deze oorlog was het ergste conflict in de geschiedenis van de mensheid en veroorzaakte overal ter wereld onvoorstelbaar lijden.

Vragen

Welke extreme acties zou jij willen overwegen, als je die oorlog al helemaal in het begin zou kunnen beëindigen? Hadden de Britten of de Fransen in die tijd maar één atoombom gehad, zou jij er dan voor geweest zijn om die op Berlijn te gooien toen Duitsland Polen binnenviel? Door die beslissing zouden ongeveer een miljoen Duitsers, onder wie heel veel vrouwen, kinderen, bejaarden en zieken, tot een afschuwelijke dood zijn veroordeeld. Er zou een cultuurcentrum van grote historische waarde zijn verwoest. Maar de oorlog was misschien wel al op de eerste dag afgelopen geweest. En dan waren er uiteindelijk veel meer levens gespaard gebleven. De aantallen zijn onthutsend: dertig miljoen verloren zielen alleen al aan het oostelijke front; zes miljoen doden in de Holocaust. Wat zou jij doen?

~ Dan Carlin

Boek: Hardcore History – Dan Carlin

Bekijk dit boek bij: