Vrijdag de dertiende – Een korte geschiedenis

Voor bijgelovige mensen is vrijdag de dertiende een angstige dag. Een dag waar ooit eens een tweeëntwintigletterwoord voor verzonnen is: paraskevidekatriafobie. Dat is: specifieke angst voor vrijdag de dertiende. Helder is dat zaterdag de veertiende een betere dag is, want dan is het weekend.

Waar komt die angst voor vrijdag de dertiende precies vandaan? En hoe is deze datum historisch uitgegroeid tot een schrikmoment voor velen? Het zal blijken dat het bijgeloof rond vrijdag de dertiende pas ruim honderd jaar oud is.

Onder een ladder doorlopen op vrijdag de dertiende doen veel mensen liever niet. Zanger André Hazes weigerde op te treden op vrijdag de dertiende. Van verscheidene hotels en wolkenkrabbers in de Verenigde Staten is bekend dat de dertiende verdieping ontbreekt. Vaak wordt die verdieping dan 12B of 14A genoemd, of aangeduid met de letter M (de dertiende letter uit het Latijnse alfabet). Zo heet de dertiende verdieping van het Trump International Hotel and Tower in Chicago ‘Mezzanine Floor’. En zo zijn er nog talloze voorbeelden te noemen van het bijzondere fenomeen dat paraskevidekatriafobie genoemd wordt.

Herkomst van paraskevidekatriafobie

Toen ik paraskevidekatriafobie voor het eerst las, angst voor vrijdag de dertiende, kreeg ik spontaan last van hippopotomonstrosesquippedaliofobie, een nogal indrukwekkend woord dat – sarcastisch vanwege zijn eigen lengte – ‘angst voor lange woorden’ betekent. De term paraskevidekatriafobie is bedacht door de Amerikaanse therapeut en historicus Donald E. Dossey (geboren in 1934), die zich gespecialiseerd heeft in het behandelen van mensen die kampten met irrationele angsten. Als je het woord vloeiend kunt uitspreken, zo stelde Dossey, ben je genezen van de angst voor vrijdag de dertiende.

Het woord paraskevidekatriafobie is een samenstelling van de Griekse woorden voor vrijdag de dertiende: paraskevi (vrijdag), deka (10) en tris (3).

Korte geschiedenis van vrijdag de dertiende

Op de vraag wanneer vrijdag de dertiende precies is ontstaan, is geen eenduidig antwoord te vinden. Er zijn verscheidene herkomsten mogelijk. Volgens de eerdergenoemde expert Donald Dossey – oprichter van het Stress Management Center and Phobia Institute in Asheville, North Carolina en schrijver van Holiday Folklore, Phobias and Fun (1992) – komt het ongeluksgetal dertien uit een Noorse sage. Twaalf goden hielden een diner in Walhalla (de hemel), waarop plotseling Loki, de god van chaos en leugens, onuitgenodigd binnenkwam. Daar schoot hij de god Balder – de god van de vreugde – dood, waarna de aarde in rouw gedompeld werd.

Andere verklaringen gaan terug op het christendom. Zo zou Jezus Christus zijn gekruisigd op vrijdag de dertiende, volgens folkloristische verhalen, hoewel het christendom die dag later typeerde als Goede Vrijdag en niet als ongeluksdag. Er zijn mensen die beweren dat God op vrijdag de dertiende Adam en Eva uit het paradijs verdreef. Het Laatste Avondmaal is ook wel – volgens historicus Albert van der Zeijden (Nederlands Centrum voor Volkscultuur) sinds de zeventiende eeuw – naar voren gebracht. Er zaten twaalf discipelen aan, met Jezus erbij dus dertien mensen, en wat volgde was het verraad door het vertrek van een dertiende persoon (Judas) en daarna de kruisiging van Christus. In het christendom is twaalf sowieso het getal van de perfectie, denk aan de twaalf stammen van Israël, de twaalf discipelen en 144.000 uitverkorenen (12X12). Twaalf plus één betekent dan: imperfectie of ongeluk.

Als potentiële verklaring voor vrijdag de dertiende wordt ook wel vrijdag 13 oktober 1307 genoemd, toen op instigatie van Philips de Schone in Frankrijk alle Tempeliers opgepakt werden. Ze waren vals beschuldigd.

In het Romeinse Rijk en ook in Groot-Brittannië was vrijdag overigens een ongeluksdag voor criminelen. Op die dagen werden namelijk doorgaans misdadigers geëxecuteerd.

De Amerikaanse schrijfster Marianne Williamson (geboren in 1952) doet in haar boek In vrouwelijkheid als suggestie dat op vrijdag volgens de volksverhalen de heksen bij elkaar kwamen, samen met een partij zwarte katten. Dat bracht natuurlijk ongeluk! Dit volksverhaal was afkomstig uit Scandinavische landen. Bij de samenkomst van de twaalf heksen zou de duivel als dertiende lid aanwezig zijn. Het getal dertien heet dan ook wel het duivelsdozijn.

Recenter onderzoek

Volgens recenter onderzoek is vrijdag de dertiende echter een concept van (veel) latere datum. De interesse voor de ongeluksdatum ontstond in de Verenigde Staten. Over de geschiedenis van het pechmoment vrijdag de dertiende, schreef de Amerikaanse journalist Nathaniel Lachenmeyer in 2004 het boek ’13’. Hij traceerde de opgang van het begrip als ongeluksdatum in 1881. Volgens Lachenmeyer besloot toen een Amerikaanse officier om op elke dertiende van de maand een diner van dertien gangen aan dertien personen aan te bieden. De officier noemde het gezelschap “The Thirteen Club”. De eerste bijeenkomst was op een vrijdag. De officier wilde zo aantonen dat dertien géén ongeluk bracht.

Volgens Lachenmeyer werd de notie ‘vrijdag de dertiende’ als ongeluksdag in de Verenigde Staten pas echt bekend na 1907. In dat jaar verscheen het boek Friday The Thirteenth van de Amerikaanse zakenman en schrijver Thomas W. Lawson (1857-1925).

De eerste Nederlandse krant die melding maakte van ‘vrijdag de dertiende’ in relatie tot ongeluk, was de Leeuwarder Courant op 3 april 1896. De notie vrijdag de dertiende werd in Nederland pas echt bekend na de Tweede Wereldoorlog, aldus historicus Albert van der Zeijden. Het naoorlogse veramerikaniseren van de Nederlandse cultuur droeg hieraan sterk bij. Met name de griezelfilm Friday The 13th uit 1980 zorgde voor de verspreiding van het begrip ‘vrijdag de dertiende’ in Nederland. En de journalistiek speelde een rol, aldus Van der Zeijden:

Journalisten trekken het bijgeloof zelf aan door er steeds over te publiceren.

Apollo 13

Soms lijkt het bijgeloof rond vrijdag de dertiende uit te komen. Op vrijdag 13 april 1970 verongelukte de Apollo 13, die twee dagen eerder om 13:13 uur gelanceerd was, bijna. De missie was begonnen op platform 39 en het was de dertiende missie vanaf dat platform. En 3×13 is 39. Voer voor bijgelovigen…

Voor sommige mensen maakt het overigens niet uit of het vrijdag is. Zij blijven elke dertiende van de maand liever binnen aangezien 13 voor hen een ongeluksgetal is. De wereldwijde vrees voor het getal 13 heeft er onder meer toe geleid dat veel vliegtuigen geen rij 13 hebben. Er zijn echter ook landen, zoals Brazilië en Italië, waar 17 een ongeluksgetal is. Veel toestellen van de Italiaanse luchtvaartmaatschappij Alitalia hebben hierdoor zowel geen rij 13 als 17.

Bronnen ▼