Wojciech Jaruzelski (1923-2014) – Poolse generaal en politicus

Op 25 mei 2014 overleed in de Poolse hoofdstad Warschau de 90-jarige Wojciech Jaruzelski. Jarenlang leidde hij met harde hand Polen. Voor velen blijft het echter nog steeds een open vraag of hij handelde uit patriottisme of vanuit een politieke overtuiging.

Een weinig benijdenswaardige jeugd

De jonge Wojciech werd op 6 juli 1923 als enige zoon binnen een oud adellijk geslacht geboren te Kurów, een stadje in zuidoost Polen. Kort nadat op 17 september 1939 de Sovjettroepen Oost-Polen binnenvielen vluchtte het gezin naar Litouwen dat enkele maanden later echter eveneens door de Sovjets werd bezet. Wojciech werd er samen met zijn zus en ouders door de NKVD, de geheime dienst van de voormalige Sovjet-Unie, opgepakt en op transport gezet naar een werkkamp in Siberië. Zijn vader Wladyslaw zou er van ontbering omkomen en hijzelf liep er door sneeuwblindheid een blijvend oogletsel op waardoor hij later permanent een donkere zonnebril moest dragen.

Militaire carrière

Om aan verdere detentie in het werkkamp te ontsnappen nam Wojciech in 1943 dienst bij de pas opgerichte Poolse Tadeusz Kosciuszko infanteriedivisie die als onderdeel van het Rode Leger de strijd tegen nazi-Duitsland moest aangaan. Jaruzelski wist zich door zijn moedig gedrag al vlug te onderscheiden. Begin 1945 nam hij als officier deel aan de bevrijding van Warschau en enkele maanden later aan de inname van Berlijn. Na de oorlog besloot hij toe te treden tot de Poolse communistische partij. Een beslissing die bij de meeste historici nog altijd voer voor discussie uitlokt. Velen onder hen vragen zich namelijk af of Jaruzelski, gelet op wat hem en zijn familie overkwam in Siberië, uit overtuiging lid werd van de communistische partij, in een poging zijn land voor erger onheil te vrijwaren of veeleer uit plat opportunisme. Wat de reden ook was, het legde hem zeker geen windeieren want op zijn 33ste kon hij zich de jongste generaal van het Poolse leger noemen.

De weg naar de macht

In 1960 werd Jaruzelski benoemd tot politiek commissaris van de strijdkrachten, wat meteen het begin betekende van zijn politieke carrière. Nadat hij in 1964 lid was geworden van het Centraal Comité van de Poolse communistische partij, werd hij het jaar daarop bevorderd tot Stafchef van het leger. Drie jaar later, in 1968, kreeg hij de post toevertrouwd van minister van Defensie.

In 1970 trad Jaruzelski toe tot het Politbureau van de partij en werd hij minister van Binnenlandse Zaken. Toen datzelfde jaar op de scheepswerven van Gdansk stakingen uitbraken tegen de hoge broodprijs, aarzelde hij niet om die met bruut geweld de kop in te drukken waardoor verscheidene tientallen betogers om het leven kwamen.

In 1981 werd Jaruzelski op voorspraak van Sovjetleider Leonid Brezjnev premier van Polen. Kort daarna volgde hij ook partijleider Stanislaw Kania (1927-2020) op en werd zo één van de machtigste mannen binnen de communistische partij. Intussen ging het met de welvaart in het land bergafwaarts. De economie slabakte en veel Polen begonnen zich af te keren van het bewind en openlijk de vakbondsbeweging Solidarnosc van Lech Walesa (1943) die voor meer democratie ijverde te steunen. Toen in Gdansk opnieuw stakingen uitbraken, die al vlug navolging kregen in grote delen van het land, riep Jaruzelski op 13 december 1981 de noodtoestand uit. Hervormingen werden teruggedraaid en de vakbond Solidarnosc en andere oppositiebewegingen werden verboden waarna een periode van harde repressie aanbrak. Later zou Jaruzelski verklaren dat hij de noodtoestand afkondigde om een Sovjetinval zoals die in Hongarije in 1956 en in Tsjecho-Slowakije in 1968 gebeurde te vermijden.

Begin van het einde

In 1985 werd Jaruzelski voorzitter van de Staatsraad en aldus de facto het nieuwe Poolse staatshoofd. De noodtoestand werd opgeheven, Solidarnosc werd, zij het schoorvoetend, erkend als gesprekspartner en politieke gevangenen kregen amnestie. Ondanks de duidelijke intentie van de regering om een zekere liberalisering in de samenleving door te voeren bleef de roep naar verdere democratie steeds luider klinken. In 1988 resulteerden gesprekken tussen de regering en de oppositie in de legalisering van Solidarnosc en de toestemming om nieuwe politieke partijen op te richten. Het jaar daarop werden verkiezingen georganiseerd. Jaruzelski werd door het parlement tot president verkozen maar moest Tadeusz Mazowiecki (1927-2013), één van de leidende figuren binnen de vakbond Solidarnosc, aanvaarden als premier. Mazowiecki werd daarmee de eerste niet-communistische premier van Polen sinds de Sovjetinval van 1939. Lang hield de regering het niet uit. Eind 1990 werden nieuwe presidentsverkiezingen uitgeschreven die door Lech Walesa, de voorzitter van Solidarnosc, met een overweldigende meerderheid aan stemmen werd gewonnen. Het betekende het einde van communistisch Polen.

Hoe het Jaruzelski verder verging

Jaruzelski trok zich na zijn aftreden als president terug uit het politieke leven. In 2008 haalde hij ongewild nog eens de krantenkoppen toen tegen hem een proces werd aangespannen wegens zijn gewelddadige aanpak van de stakingen in 1970. Tot een veroordeling kwam het niet. De voormalige oud-president overleed op 25 mei 2014 en kreeg zijn laatste rustplaats op de militaire begraafplaats Powazki in Warschau.

Overzicht van Boeken over de geschiedenis van Polen