De strijd om eigenheid in Zuid-Tirol

Thomas von der Dunk heeft recent een informatief en vlot leesbaar boek geschreven over de complexe geschiedenis van Zuid-Tirol: Zuid-Tirol is niet Italië! (VanTilt, 2018). Kort na de Eerste Wereldoorlog ging dit Oostenrijkse provinciedeel over in Italiaanse handen. Er volgde een periode van ellende, die tot de jaren 1980 aanhield.

Het boek Zuid-Tirol is niet Italië! is onderverdeeld in drie hoofddelen. In deel één staat de geschiedenis van Zuid-Tirol tot 1918 centraal, toen het provinciedeel bij Oostenrijk(-Hongarije) hoorde. Deze Habsburgse periode eindigde in 1919, toen Oostenrijk, als oorlogsverliezer, Zuid-Tirol aan Italië moet afstaan.

Deel twee beschrijft vervolgens de periode van het interbellum en de Tweede Wereldoorlog (1918-1945). Vooral nadat de fascisten de macht in Italië overnamen, was er sprake van een gedwongen italianisering in Zuid-Tirol, die behoorlijk ver ging. Zo lieten Mussolini en diens aanhangers allerlei Italianen naar Zuid-Tirol migreren om de Duitse bevolkingsdominantie te doorbreken. Ook zetten ze in op assimilatie op het gebied van taal, onderwijs, et cetera.

Aanslagen

Ten slotte behandelt Von der Dunk in het derde gedeelte de naoorlogse periode in het zuiden van Tirol, toen er regelmatig terroristische aanslagen en relletjes plaatsvonden. De Zuid-Tirolers wilden hun eigen cultuur en identiteit bewaren. Vooral sinds de jaren 1970 slaagden ze hierin en kregen ze steeds meer culturele rechten en vrijheden.

Met name deel 2 en 3, de periode vanaf 1918 tot heden, zijn interessant omdat het hier een – in Nederland althans – vrij onbekende geschiedenis betreft. Daarom zoomen we vooral in op deze beide perioden. Om Von der Dunks woorden te gebruiken over de spanningen die vanaf 1919 begonnen te spelen en de gemiddelde Nederlander vreemd zijn:

“De taalkundige problematiek, die zowel in België als Zuid-Tirol de verhoudingen al zolang (heeft) verziekt, is ons vreemd. Wij kennen, in samenhang daarmee, geen separatisme en geen irredentisme van enig belang, en kunnen ons daardoor moeilijker een voorstelling van de spanningen maken waartoe het samenleven van twee taalgroepen voortdurend dreigde te leiden.” (19)

Zuid-Tirol gaat naar Italië

In de Vrede van Saint-Germain (10 september 1919) werd besloten dat het zuiden van de Oostenrijkse provincie Tirol naar Italië zou gaan. Eigenlijk wilde Italië de Kroatische regio Dalmatië annexeren, maar om meerdere redenen kon dit niet. Als compensatie kregen de Italianen Zuid-Tirol. Echter, noch de Italianen zelf als de Tirolers waren blij met deze uitkomst:

“En zo bleef zelfs mét heel Zuid-Tirol erbij de ontgoocheling in Italiaans-nationalistische kring groot: daar werd al spoedig gesproken van ‘vottoria mutilata’, van een gemankeerde overwinning die niet had gebracht waarvoor al die 650.000 Italiaanse soldaten waren gesneuveld. De droom van een nieuw Romeins imperium aan de Middellandse Zee bleef onvervuld. (…) Nog groter was uiteraard de ontgoocheling in Zuid-Tirol, dat op het altaar van de Europese machtspolitiek geslachtofferd was.” (128,129)

Aanvankelijk respecteerden de Italianen de culturele eigenheid van de Zuid-Tirolers. Maar begin jaren 1920 veranderde het Italiaanse beleid – door de machtsovername van de fascisten onder Benito Mussolini – van karakter. Duitstalige verenigingen, publieke opschriften en kranten werden verboden, tegengewerkt of maakten plaats voor Italiaanse media en instanties. Von der Dunk:

“De Italiaanse taal en cultuur dienden op grote schaal gestimuleerd te worden, onder meer door de stichting van Italiaanse scholen.” (149)

Een andere methode waarmee Mussolini probeerde om Zuid-Tirol te italianiseren, was door Italianen te laten migreren naar deze nieuwe ‘Italiaanse’ provincie. Nog steeds zijn de gevolgen hiervan in Zuid-Tirol merkbaar. Zo bestaat driekwart van de bevolking van de grotere steden (met name de provinciehoofdstad Bolzano) uit Italiaans sprekenden, terwijl op het platteland van Zuid-Tirol juist driekwart Duits spreekt.

Na de oorlog: radicalisering en meer autonomie

In de jaren na 1945 weigerde Italië de Zuid-Tirolers slechts in beperkte mate culturele autonomie te geven, wat leidde tot radicalisering. Zo vonden er enkele incidenten en bomaanslagen plaats, zoals de ‘Bozner Knüppelsonntag’ (18 februari 1960) – waarbij Duitssprekende kerkgangers in elkaar geslagen werden door de politie omdat ze het Andreas Hoferlied aanhieven -, bomaanslagen in de jaren 1970 en beginjaren 1980.

Een ommekeer bracht, op langere termijn, het zogeheten Tweede Autonomiebesluit dat op 20 januari 1972 van kracht ging, na jarenlang onderhandelen. Er was in 1948 al een Eerste Autonomiebesluit gesloten, maar dit besluit ging een stuk verder dan het eerdere besluit en werd ook serieuzer ten uitvoer gebracht:

“Het belangrijkste verschil, qua uitgangspunten, met het Eerste Autonomiebesluit van 1948, was dat culturele rechten van individuele Zuid-Tirolers nu voor culturele groepsrechten van het Zuid-Tiroolse volk als geheel hadden plaatsgemaakt, waarmee het behoud van het eigen karakter van de regio ook voor de langere toekomst kon worden gegarandeerd. Staatkundig bestond de voornaamste consequentie van dit uitgangspunt uit de verschuiving van tal van bevoegdheden van het regionale naar het provinciale niveau.” (237)

Sinds 22 april 1992, dus twintig jaar later, wordt het cultureel-etnische conflict in Zuid-Tirol als beëindigd beschouwd. Op die dag stuurde Rome aan Wenen een lijst met alles wat er uit Das Pakket (de afspraken uit het besluit van 1972) ten uitvoer was gebracht. Al in 1987, blijkt uit onderzoek, was de angel grotendeels uit het conflict. Opinieonderzoek toonde toen aan dat ‘bijna driekwart van de Duitstalige inwoners’ van Zuid-Tirol tevreden bleek te zijn met de toenmalige situatie:

“Slechts 9.3% droomde nog van een soort vrijstaat Tirol, en maar 3.4% wilde nog steeds terug naar Wenen.” (355)

Boek: Zuid-Tirol is niet Italië!