Het cordon sanitaire in België: uitsluiting van Vlaams Belang

In België geldt al meer dan dertig jaar het cordon sanitaire, een principiële weigering om samen te werken met de nationalistisch partij Vlaams Belang (die tot 2004 Vlaams Blok heette). Hoe ontstond dit precies en waarom houden Belgische partijen eraan vast?

Vlaams Blok

In 1977 sloten de Belgische regeringspartijen het zogeheten Egmontpact, dat neerkwam op de omvorming van België van een eenheidsstaat naar een federale staat. Sinds 1993 bestaat het land uit de deelstaten Vlaanderen (Nederlandstalig), Brussel (tweetalig) en Wallonië (Franstalig).

Een van die regeringspartijen was de Vlaams-nationalistische Volksunie. Een deel van de achterban ging niet akkoord. Zelfbestuur binnen België was niet hetzelfde als Vlaamse onafhankelijkheid.

In 1979 verenigden twee groeperingen die zich hadden afgescheiden van de Volksunie zich in de nieuwe nationalistische partij Vlaams Blok. In de loop van de jaren tachtig kreeg deze partij een tweede stokpaardje. Het ging zich als eerste partij uitspreken tegen de toenemende immigratie.

Om een aantal redenen lag dat gevoelig. Vlaams Blok deed aanvankelijk bijvoorbeeld weinig moeite om afstand te bewaren tot extreemrechts. Vlaams Blok-prominent Filip Dewinter sympathiseerde openlijk met de Franse Front National-leider Jean-Marie Le Pen, veroordeeld voor vreemdelingenhaat en holocaustontkenning.¹

Tijdens de Tweede Wereldoorlog had het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) gecollaboreerd met de Duitsers en veel (nakomelingen van) collaborateurs hadden zich aangesloten bij Vlaams Blok. Het feit dat een Vlaams-nationalistische partij openlijk neigde naar vreemdelingenhaat, riep angst op voor een herhaling van de donkere jaren dertig. Voor de Volksunie (1954-2001) en opvolgerpartij N-VA (opgericht in 2001) was dit een belangrijke reden om duidelijk afstand te nemen van Vlaams Blok en hun eigen identiteit als meer gematigde Vlaams-nationalisten te onderstrepen.

Schutskring

Bij de federale verkiezingen van 1987 voerde Vlaams Blok voor het eerst campagne met een nadrukkelijk anti-immigratiestandpunt, wat resulteerde in twee Kamerzetels en één zetel in de Senaat. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1988 kreeg de partij in de stad Antwerpen vervolgens 17,17% van de stemmen.

In 1989 riepen journalist Hugo Gijsels en Agalev-voorman Jos Geysels (van de groene politieke partij ‘Anders GAan LEVen’, later hernoemd tot Groen) op tot de invoering van een cordon sanitaire: een schutskring om Vlaams Blok te isoleren. De initiatiefnemers stelden het democratische gelijkheidsbeginsel centraal waarbij iedereen voor de wet gelijk is, terwijl extreemrechts juist de verschillen tussen mensen benadrukt, waarbij sommige groepen als meer waard worden beschouwd dan anderen. Democratische partijen zouden daarom principieel niet mogen samenwerken met dergelijke partijen.

In 1989 waren er zes Nederlandstalige partijen. De andere vijf tekenden inderdaad het akkoord, maar drie daarvan – Volksunie, christen-democraten, liberalen – trokken zich er al snel uit terug. De liberalen kwamen zelfs met eigen voorstellen voor minder migratie en meer integratie.

Bij de landelijke verkiezingen van 24 november 1991, Zwarte Zondag, groeide Vlaams Blok van twee naar twaalf Kamerzetels. Daarop vernieuwden de andere partijen het cordon sanitaire.

Op 19 november 1992 keurden alle Vlaamse partijen, het Vlaams Blok uitgezonderd, in het Vlaams Parlement een resolutie goed waarin een 70-puntenplan voor immigratie van het Vlaams Blok scherp werd veroordeeld, omdat het strijdig was met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Vijf maanden voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2000 tekenden de andere Vlaamse partijen het ‘Charter voor de Democratie’, waarin ook samenwerking met Vlaams Blok uitgesloten werd.

In Wallonië ging men nog een stap verder. Veel Franstalige media, waaronder de Franstalige publieke omroep RTBF, interviewen geen extreemrechtse politici, het zogeheten cordon médiathique. Volgens Franstaligen is dit een succesvolle strategie, aangezien extreemrechts in Wallonië nooit voet aan de grond kreeg. In Vlaanderen, waar politici van Vlaams Blok/Vlaams Belang wel worden geïnterviewd en te gast zijn in politieke programma’s, scoort de partij wel. Vlamingen wijzen er overigens wel op dat in Wallonië de extreemlinkse PVDA opkwam.

Principes of machtspolitiek?

In België stemmen Nederlandstaligen overwegend rechts en Franstaligen links. In Wallonië volgt men ook de Franse politiek, waar al veertig jaar een ‘republikeins front’ tegen het radicaal-rechtse Front National/Rassemblement National bestaat.

Volgens de Belgische Grondwet moet de federale regering zowel Nederlandstalige als Franstalige partijen bevatten. Franstalige partijen zijn mordicus tegen extreemrechts. Partijen die in gemeenten of in de Vlaamse regering een coalitie sluiten met het Vlaams Belang, kunnen federale regeringsdeelname daarom vergeten.

Toch is het niet enkel vanwege Franstalige partijen dat Vlaamse partijen niet met Vlaams Belang samenwerken. De partijen sluiten het zelf uit. Alleen binnen N-VA bestaat een stroming die tegen het cordon is. De partijleiding zet daarvoor echter niet de kans op federale regeringsdeelname op het spel.

Vlaams Belang

In 2004 werd Vlaams Blok door de rechter veroordeeld wegens racisme. De partij hief zichzelf vervolgens op en reorganiseerde zich als Vlaams Belang. Ondanks de veroordeling en de kiesdrempel van vijf procent die werd ingevoerd door de regering Verhofstadt I (1999-2003) om politieke versnippering tegen te gaan, bleef Vlaams Belang groeien. De partij slaagde erin een breed protest te mobiliseren en een sterke aanhang te behouden.

In 2014 kromp de partij wel. De verkiezingsoverwinning van N-VA, de grootste in Vlaanderen en België, ging ten koste van Vlaams Belang. Filip Dewinter maakte als partijleider plaats voor de jongere Tom van Grieken. In 2019 herstelde Belang zich en in juni 2024 scheelde het weinig of het passeerde N-VA als grootste partij.

Einde cordon?

Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober 2024 behaalde het aan Vlaams Belang gelieerde Forza Ninove in de gemeente Ninove een absolute meerderheid. De zaterdag daarop, 19 oktober, besloten in Ranst twee plaatselijke partijen een gemeentebestuur te vormen met Vlaams Belang (al noemt de plaatselijke afdeling zich nu Ons Ranst). Volgens Vlaams Belang werd daarmee het cordon sanitaire doorbroken. Andere partijen wijzen erop dat in geen van beide gemeenten landelijke partijen met Vlaams Belang samenwerken.

In Ranst waren sommige raadsleden van de twee plaatselijke partijen ook lid van de christendemocratische en de liberale partij. De twee partijleidingen royeerden hen nog dezelfde zaterdag.

Noot en literatuur ▼