Culturele wisselwerking tussen Venetië en het oosten

La Serenissima, de Republiek Venetië, is van een enorme invloed geweest op de ontwikkeling van de westerse muziek. Ook in het oosten heeft Venetië eeuwenlang zijn invloed uitgeoefend, een ontwikkeling die zonder twijfel zijn weerga heeft gehad op de oosterse muziek. Gedreven door een streven naar totale beheersing van het oostelijke Middellandse Zeegebied, was La Serenissima een handelsgrootmacht die overal haar culturele – waaronder ook muzikale – sporen naliet.

In de eerste eeuwen van haar bestaan maakte Venetië deel uit van het Byzantijnse Rijk. Nadat de republiek gedurende de negende eeuw onafhankelijk werd, bleven sterke banden bestaan, zowel op cultureel, politiek als commercieel gebied. En met de groeiende macht van de republiek nam ook de expansiedrang toe: Venetië streefde naar totale beheersing van het oostelijke Middellandse Zeegebied. De vierde kruistocht vormde een cruciaal moment: de Venetianen waren verantwoordelijk voor het omleggen van de route van de kruistocht via Constantinopel en het innemen en plunderen van de stad. Tot de buit behoorden onder andere de beroemde vier bronzen paarden die de façade van de San Marco sieren.

Venetië richtte bovendien strategische plekken in met militaire versterkingen, zoals de Griekse eilanden en de kust van Turkije. Ook de handel nam exponentieel toe en Venetië werd een belangrijke doorvoerpoort tussen Oost en West. Hoewel de republiek vanaf de vijftiende eeuw steeds meer terrein moest prijsgeven aan de Ottomanen, bleef Venetië lang de baas over die strategische plekken. Het eiland Korfoe werd zelfs nooit door de Ottomanen veroverd en Venetië verloor het pas in 1797 aan Napoleon.

Deur naar het westen

Kreta was een van de belangrijkste Venetiaanse koloniën en was heel lang in hun bezit. Vooral na de val van Constantinopel in 1204 groeide Kreta uit tot een belangrijk cultureel centrum van literatuur en beeldende kunst: de zogenaamde Kretenzische renaissance. Die Venetiaanse overheersing op Kreta opende een deur naar het westen. Zo zijn er voorbeelden te vinden van het westwaarts trekken van kunst uit dit gebied. Op Kreta huisde een beroemde school voor het schilderen van iconen. Die werken waren zo populair dat ze in heel Europa werden verspreid, zelfs in Nederland.

Natuurlijk kent iedereen de Grieks-Spaanse schilder El Greco. Maar de connecties in de muziek beginnen pas nu onderzocht te worden. Er waren wel degelijk Byzantijnse musici die naar het westen gingen en daar muziek componeerden – over het algemeen dan ook in de westerse stijl. Andere musici bleven op het eiland en componeerden muziek volgens de tradities van daar. Toen de Ottomanen Kreta in 1669 veroverden, vluchtten veel Kretenzen naar andere delen van het Venetiaanse rijk en kwam de Kretenzische renaissance tot stilstand.

De Venetiaanse muzikale stijl op Kreta

Nadat de Ottomanen in de vijftiende eeuw Constantinopel hadden belegerd en ingenomen, verhuisden veel prominente cantors naar Kreta. Sommigen van hen bleven trouw aan de Byzantijnse muziekstijl, die met name gekenmerkt wordt door de eenstemmigheid (monodie) zonder gebruik van instrumenten. Maar op het eiland werden deze musici ook blootgesteld aan westerse invloeden, die ze integreerden in hun muziek. Ioannis Laskaris was er zo een, en hij is bijvoorbeeld opgenomen in de Venetiaanse loonadministratie. Anderen zijn Manouel Gazis en Manuel Chrysoloras, die actief de vernieuwingen van het westen in de Byzantijnse muziek wilden integreren – meerstemmigheid, om maar wat te noemen.

We hebben het hier met name over liturgische muziek. Natuurlijk bestond er volksmuziek op het eiland en zijn er teksten van overgeleverd, maar geen genoteerde muziek. Er waren ook componisten die de westerse stijl geheel adopteerden, zoals bijvoorbeeld Francisco Leontaritis. Hij was organist in de rooms-katholieke kathedraal van Candia, de hoofdstad van Kreta. Hij ging naar Venetië en zong daar in het koor van de San Marco. Later werkte hij ook in München voor Orlandus Lassus en publiceerde missen en madrigalen. En in de zeventiende en achttiende eeuw schreven componisten van Kreta en de Ionische eilanden doodgewone opera’s in westerse stijl. Op Kreta zijn hiervan intermezzi overgeleverd.

Byzantijnse cultuur in Venetië

Invloed van de westerse polyfonie op de Byzantijnse monodie was er dus wel degelijk. Kretenzische componisten experimenteerden met eenvoudige tweestemmigheid. Sommige composities volgen melodische patronen en ritmes die duidelijk zijn afgeleid van westerse muziek. Sommige stukken moeten ook geharmoniseerd zijn geweest, dus voorzien van een begeleiding. Soms zie je sporen van de notatie van een tweede stem. Op Kreta bestond er een sterke traditie van geïmproviseerd polyfoon zingen, en dat doen ze eigenlijk nog altijd, ook op Korfoe en andere eilanden.

De wisselwerking tussen oost en west liet niet alleen zijn sporen na in het oosten; het muzikale leven in Venetië werd andersom ook beïnvloed door het oosten. Er zijn zeker meerdere Byzantijnse sporen te vinden. Venetië kende een orthodoxe gemeenschap van aardige grootte, verbonden aan de San Giorgio di Greci. Ze zongen daar op de Byzantijnse manier. De Cypriotische componist Ieronimos o Tragodistis ging naar Venetië en werkte daar als klerk. Hij studeerde bij de bekende muziektheoreticus Gioseffo Zarlino, schreef artikelen en produceerde één compositie in de westerse polyfone stijl, als demonstratiestuk in een theorieboek. Wat Zarlino leerde over de Byzantijnse muziek moet via deze klerk gekomen zijn.

Een bijzonder invloedrijke figuur was ook kardinaal Basilios Bessarion, een Grieks-orthodoxe bisschop die naar Italië kwam in de Byzantijnse delegatie voor het Concilie van Ferrara-Florence in 1438. Dit concilie was een poging om de kerken van het Oosten en het Westen te herenigen na het schisma van 1054. Bessarion, die tot het kamp van de voorstanders behoorde, werd in 1439 tot kardinaal in de rooms-katholieke kerk benoemd. Zijn collectie manuscripten vormt de kern van de Biblioteca Marciana. Bessarion was een machtige, humanistisch-georiënteerde intellectueel die de herontdekking van de oude klassieken stimuleerde. Hij steunde ook de Griekse gemeenschap in Venetië. Ook hij kwam naar Venetië als klerk en was lid van een gezantschap dat voor de orthodoxe kerk met die van Rome communiceerde. Maar het meest in het oog springende voorbeeld van de Byzantijnse cultuur in Venetië zit waarschijnlijk niet in de muziek – het is een van de grootste toeristische attracties van Venetië. Het is de Basiliek van San Marco, in feite een kopie van de Kerk van de Heilige Apostelen in Constantinopel, die daar in 1461 werd vernietigd.

~ Tijdschrift Oude Muziek nr.2 – mei 2016
Venetië en het oosten – Alexander Lingas van Cappella Romana (Susanne Vermeulen)

Van 26 augustus tot en met 4 september vindt in muziekcentrum TivoliVredenburg en op de mooiste historische locaties van de Utrechtse binnenstad Festival Oude Muziek 2016 plaats. De 35ste editie van het grootste oudemuziekfestival ter wereld staat in het teken van La Serenissima – 1000 jaar muziek uit de Republiek Venetië. Daarin Onderdeel van het festival is het dagelijkse en gratis toegankelijke fringeprogramma met jong oudemuziektalent.

Links
Website Festival Oude Muziek 2016
Festivalschema 2016
Festivalbrochure 2016