De Autobahn als provisorisch vliegveld

Bij het begin van een militair conflict proberen de tegenstanders direct elkaars luchtverdediging uit te schakelen. Luchtafweer en vliegvelden zijn dan de eerste doelwitten. Een mobiel luchtafweersysteem zou nog vroegtijdig naar buitengebieden verplaatst kunnen worden. Bij vliegvelden ligt dat anders, die kun je niet zomaar verplaatsen. Start- en landingsbanen vormen een gemakkelijk eerste doelwit waarop nog net niet met grote letters is geschreven “Neem mij!”. Na het vernielen van het banenstelsel duurt het meerdere uren of langer voor het provisorisch is hersteld. Vliegtuigen kunnen dan niet landen en vertrekken. Er zal dan een alternatief moeten worden gevonden.

Nogal wat landen, vooral in Oost-Europa, ontwikkelden tijdens de Koude Oorlog het concept van vliegvelden op snelwegen. Een deel van een snelweg of een andere openbare weg werd gebruikt als reservelandingsbaan voor militaire vliegtuigen. Hiermee werd een van de fundamentele nadelen van (de meeste) gevechtsvliegtuigen geëlimineerd, te weten de afhankelijkheid van start- en landingsbanen op een vliegveld.

Tijdens de Koude Oorlog vond men ook in de Bondsrepubliek Duitsland een alternatief in de Notlandeplätze (NLP) op snelwegen en Autobahnen.

De oorsprong

Toen Amerikaanse troepen tegen het einde van de oorlog Duitsland binnentrokken, stuitten ze op een NLP bij Ramstein op de Autobahn Kaiserslautern-Saarbrücken. Deze NLP groeide uit tot de grootste en belangrijkste vliegbasis van de Amerikaanse luchtmacht in Europa. In de toegangsweg naar de vliegbasis zijn delen van de oude weg nog zichtbaar.

De Koude Oorlog

Starts en landingen van en op snelwegen behoorden tijdens de Koude Oorlog (1945-1990) tot de standaardtraining in voornamelijk Centraal-, Oost- en Noord-Europa. De ineenstorting van het Warschaupact in 1989 zorgde ervoor dat het opstijgen en landen op de snelweg minder frequent werd beoefend. De hele regio ligt vandaag de dag nog vol met dergelijke snelwegtrajecten en verlaten militaire vliegvelden. Sinds het einde van de Koude Oorlog zijn die niet meer in gebruik, maar nog wel geschikt voor trainingen.

Tijdens de Koude Oorlog speelde de Bondsrepubliek Duitsland, als lid van de NAVO een belangrijke strategische rol in het conflict tussen de twee supermachten. De Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek vormden als het ware het grootste wapenplatform ter wereld. In het geval van een (dreigend) militair conflict zouden nog meer troepen op het gebied van de Bondsrepubliek Duitsland worden gestationeerd dan de forse aantallen die er al waren. Zo ook squadrons van NAVO-luchtmachten. Deze squadrons hadden landingsmogelijkheden en ruimte nodig op een vliegveld.

Ervan uitgaande dat de bestaande vliegvelden waren vernield of dat er In de nodige voorzieningen wellicht onvoldoende ruimte was voor al die vliegtuigen, werden als alternatieve optie Notlandeplätze op de Autobahnen aangelegd, provisorisch aangelegde vliegvelden.

De opzet van een NLP

Een NLP op een Autobahn bestond uit een recht stuk snelweg van 1.500 tot 3.500 meter lang en minimaal 23 tot 30 meter breed De middenberm bestond uit egaal aangebracht beton en de vangrail tussen de rijbanen was niet vastgeschroefd, maar voorzien van een snelsluiting zodat deze in zeer korte tijd kon worden gedemonteerd. De steunpalen stonden niet in beton, maar waren gemakkelijk verwijderbaar. De op Autobahnen doorgaans aangebrachte groene middenstrook was afwezig. Bruggen en elektriciteitsmasten mochten geen obstakel vormen.

Bij de landingsbaan bevonden zich trapezevormige parkeerplaatsen die bedoeld waren voor zes tot tien vliegtuigen elk. Deze parkeerplaatsen weken af van de gebruikelijke parkeerplaats en hadden extra taxibanen naar de landingsbaan. In vredestijd werden deze parkeerplaatsen afgesloten met vangrails. De parkeerplaatsen waren altijd via verbindingswegen toegankelijk voor bevoorrading. Bij de bouw van nieuwe Autobahnen werd met NLP’s reeds rekening gehouden, inclusief een geplande omleiding voor het verkeer. Ook met de vereiste windrichting moest rekening worden gehouden. Bij voorkeur West-Oost in Noord-Duitsland. Bouw direct naast de start- en landingsbaan en op de aanvliegroutes was verboden.

Tijdens de Koude Oorlog was zo’n vliegveld bij een crisis binnen een dag gebruiksklaar. Alles was voorbereid en moest alleen maar worden opgezet. Naast het verwijderen van de vangrails bestond dit onder meer ​​uit het plaatsen van baanverlichting, een mobiele toren, radar- en radiotechniek, brandweer, meteorologische dienst, het plaatsen van tijdelijke baanmarkeringen, het aanleggen van kerosine- en munitievoorraden, het aanleggen kabelschachten voor totaal zo’n 40 kilometer kabel, afwatering, elektriciteitsaansluitingen en dergelijke. Een mobiele toren voor de verkeersleiding, mobiele radar, etc. werden op een vlak terrein, meestal halverwege de landingsbaan, gestald. Het beoogde doel was om een decentralisatie van start- en landingsplaatsen te creëren om het de vijand zo moeilijk mogelijk te maken.

De eerste NLP werd in 1961 nabij Lahr in Baden-Württemberg gebouwd. De verdere uitbouw begon pas later en in 1968 waren er in totaal zeven van dergelijke NLP’s aangelegd. Volgens defensieplannen zouden er van 1969 tot 1978 een zestigtal NLP’s over het land moeten worden verspreid. Tussen 1972 en 1985 werden zestien NLP’s gebouwd, waarvan de laatste in 1988 werd voltooid.

De Israëlische verrassingsaanval in 1967

De spanning in het Midden-Oosten liep in 1967 zeer snel op. Israël, omgeven door Arabische vijanden, verwachtte een aanval. Egypte had een troepenmacht van circa 90.000 soldaten en 900 tanks aan de grens met Israël samengetrokken. Israël kon niet langer wachten tot het veel sterkere Egyptische leger de aanval begon. Aan de andere grens loerden Syrië, Jordanië en Irak. De Israëlische bevelhebbers hadden een plan bedacht. Ze wilden de Arabieren voor zijn met een preventieve aanval. Israël concentreerde zich op Egypte, de leider van de Arabische wereld. Bijna alle tweehonderd Israëlische gevechtsvliegtuigen werden bij de aanval ingezet. Slechts twaalf vliegtuigen werden achtergehouden om het Israëlische luchtruim te beschermen.

Op 5 juni 1967 vlogen veertig Israëlische jachtvliegtuigen van hun vliegbasis in de Negev-woestijn voor een oefenvlucht richting Middellandse Zee, om daarna terug te keren. Dit gebeurde al twee jaar en de Egyptische verkeersleiding schonk er eigenlijk niet veel aandacht meer aan. Maar op die dag doken de jachtvliegtuigen onder de radar richting de Egyptische vliegvelden. In drie uur tijd op die dag in juni, brachten Israëlische gevechtsvliegtuigen een verlammende slag toe aan de Egyptische luchtmacht – de grootste en sterkste in de Arabische wereld – door de meeste vliegtuigen en start- en landingsbanen op de grond te vernietigen.

De eerste golf sloeg precies om 07:45 uur toe. Het was de tijd voor het ontbijt en voor de shift-wisseling op Egyptische luchtmachtbases. Elf vliegbases werden aanvankelijk aangevallen waarbij vooral de onbeschermde Tupolev- en Iljoesjin-bommenwerpers doelwit waren. Deze vormden een strategische bedreiging voor Israël.

Eerst werden start- en landingsbanen gebombardeerd, waardoor vijandelijke vliegtuigen niet konden opstijgen, maar van elders komende vliegtuigen ook niet meer konden landen. Dit werd gevolgd door intense beschietingen, die tientallen vliegtuigen op de grond troffen. De eerste golf was een groot succes: 189 onbeschermde vliegtuigen, bijna de helft van de Egyptische luchtmacht, lagen in brand. Bij de tweede golf werden veertien vliegbases geraakt en nog eens 107 onbeschermde vliegtuigen vernietigd. De Egyptische luchtmacht werd in drie uur verlamd.

Later die ochtend vielen Syrische Migs en Jordaanse artillerie Israël aan. Binnen een uur waren Israëlische vliegtuigen op weg naar deze landen, waarbij ze Migs en Hunters op de grond en in de lucht troffen. Aan het einde van de eerste dag was de Israëlische luchtmacht superieur de lucht. Dit maakte de weg vrij voor de Israëlische overwinning in de Zesdaagse Oorlog.

Wakker geschud

Door de Israëlische verrassingsaanval waren de luchtmachten van NAVO (en Warschaupact) klaarwakker. Dit zou hen ook kunnen overkomen. En dan, in één keer verlamd? Geen vliegtuig en geen startbaan meer over? In sneltreinvaart werden in eerste instantie op de vliegbases van de NAVO-landen betonnen shelters voor de vliegtuigen gebouwd, de zogenaamde hardened aircraft shelter (HAS) of protective aircraft shelter (PAS). Het was daarna de bedoeling het net van NLP’s tot zestig uit te bouwen.

(Overigens nam het belang van shelters af na de introductie van precisie geleide bommen (tv, laser) die op centimeters nauwkeurig de deur uit zo’n shelter kunnen blazen. Toch blijven ze van nut tegen vijanden die niet over deze wapens beschikken, bijvoorbeeld terroristen of andersoortige kwaadwillenden).

Tot de val van de Berlijnse Muur voorzagen de Autobahnen in ruim twintig Notlandeplätze. De grootste concentratie van Notlandeplätze op Autobahnen bevond zich tijdens de Koude Oorlog in Noord-Duitsland. Alleen al op de A1, een van de langste Autobahnen, van Sleeswijk-Holstein naar Saarbrücken, waren er zes, waarvan vijf tussen Bremen en Dortmund. Ze werden zo ver mogelijk van de Oost-Duitse grens aangelegd. Maar zeker niet in de laatste plaats werden ze daar aangelegd omdat er in Nedersaksen en Sleeswijk-Holstein meer vliegvelden nodig waren vanwege de grote verwachte aanval van het Warschaupact via de Noord-Duitse laagvlakte.

Overigens moest het Nederlandse leger daar de eerste klap opvangen. Opvallend is daarom de locatie van NLP Sittensen verder naar het oosten. Mogelijk stond deze NLP in geval van oplopende spanning ten dienste van het 1e Nederlandse Legerkorps, dat dan personeel en materieel door de lucht kon aanvoeren, in plaats van een lange afstand over de weg.

Operatie Highway 84

In maart 1984 oefenden de luchtmachten van de NAVO tijdens Operatie Highway 84 het gebruik en de werking van een NLP. Dit gebeurde op het zuidelijke gedeelte van Autobahn 29, nabij de stad Ahlhorn in Nedersaksen in Noord-Duitsland. Hier werd geoefend voor een noodsituatie. Een deel van de A29 in de buurt van Ahlhorn was zojuist voltooid en nog niet opengesteld voor verkeer. Dit was de uitgelezen kans om een ​​van de NLP’s op een Autobahn te testen zonder al te veel overlast te veroorzaken.

Tijdens Operatie Highway 84 vonden 416 volledige start- en landingen en 1.475 touch-and-go-oefeningen plaats. Bij deze laatste oefening wordt niet geland, maar wordt de landingsbaan als het ware aangetikt en meteen doorgestart. Verder vonden er talrijke tactische navigatie-oefeningen plaats. Tijdens deze oefening werd ook voor het eerst de mobiele baanverlichting getest. Naast de Duitse luchtmacht namen de luchtmachten van Groot-Brittannië, België, Nederland, Denemarken, Noorwegen en Frankrijk deel aan de oefening. Er werd gebruik gemaakt van jachtvliegtuigen, transporttoestellen en helikopters.

Opmerkelijke gebeurtenissen die plaats vonden tijdens de oefening waren een F-16 die een motorwissel nodig had vanwege een vogelaanvaring (uitgevoerd op de baan door een bemanningslid die met een reservemotor werd ingevlogen door een C-130 Hercules), een F-104 Starfighter die van de baan raakte (uitgegraven, ter plekke geïnspecteerd en weer in gebruik genomen), een F-4 Phantom die een staartaanvaring kreeg (gerepareerd en de volgende dag weer ingezet) en een F-104 Starfighter waarvan het neuswiel afbrak toen deze van de baan raakte (over de weg naar zijn thuisbasis vervoerd). En dat allemaal op de Autobahn! De oefening van drie weken was de grootste en laatste NLP-oefening.

Volgens het Duitse ministerie van Defensie had hun luchtmacht samen met andere NAVO-landen, eerder op in totaal zeventien Autobahnen geoefend, echter alleen op nieuw aangelegde gedeelten die nog niet voor het verkeer waren opengesteld.

Een bijzondere NLP

De stad Bonn was van 1949 tot 1990 de federale hoofdstad en tot 1999 ook de zetel van de regering. In geval van een politieke of militaire crisis moesten regeringsinstanties uiteraard goed bereikbaar en veilig beschikbaar zijn. Voor de veiligheid van de regering werd in de jaren zestig van de twintigste eeuw in het grootste geheim een bunker aangelegd die bestand was tegen een aanval met atoomwapens, de zogenaamde Overheidsbunker Ahrweiler in het nabijgelegen Ahrdal.

Deze uiterst geheime bunker diende als toevluchtsoord voor de Duitse regering om vandaar uit het land te besturen. Het enorme complex had een lengte van bijna twintig kilometer aan tunnels. De bunker telde 936 slaapvertrekken en 897 kantoorruimtes. Natuurlijk was de bunker voorzien van alle benodigde faciliteiten, waaronder een ziekenhuis, om zoveel mensen voor lange tijd te kunnen herbergen, veilig en diep onder de grond.

De bouw van de bunker begon in 1962 en werd in 1971 opgeleverd. Maar hoe konden de leden van de regering veilig en snel bij de bunker worden afgezet of eventueel worden geëvacueerd? De bouw van een Notlandeplatz aan de Autobahn 61, gelegen halverwege regeringshoofdkwartier in Bonn en de regeringsbunker, bracht de oplossing. Een kleine parkeerplaats bij de landingsbaan was via verschillende toegangswegen bereikbaar. Gelegen direct naast de afrit van de snelweg A61 richting Bonn, was het gebied goed bereikbaar en bood ruimte voor meerdere vliegtuigen.

NLP’s in Europa

Tijdens de Koude Oorlog bestond op het grondgebied van de voormalige Duitse Democratische Republiek een overeenkomstige infrastructuur. De zes aangelegde NLP’s werden hier gebruikt en onderhouden door het Oost-Duitse leger en het Sovjetleger. Qua structuur waren de faciliteiten grotendeels hetzelfde als hun westerse tegenhangers, ze verschilden alleen op details.

De provisorische vliegvelden bestonden wereldwijd. De val van de Berlijnse Muur bracht hierin, althans in Europa, verandering. Deze overblijfselen uit de Koude Oorlog zijn geleidelijk verdwenen. De middenstroken werden opnieuw aangelegd en parkeerplaatsen werden heringericht. Toch zijn nog steeds veel details zichtbaar die getuigen van de eerdere bestemming. Duitse jachtvliegers oefenen tegenwoordig op NLP’s in Finland.

In sommige landen in de wereld zijn de NLP’s nog operationeel, zoals in Europa onder andere in Finland, Zweden, Noorwegen, Estland en Polen. Amerikaanse A-10’s hebben niet alleen starts en landingen geoefend in Estland, maar ook op veel snelwegen in de Verenigde Staten.

Zwitserland

Hoezeer de inschatting van de veiligheidssituatie in Europa is veranderd, laat het Zwitserse ministerie van Defensie zien. Op 5 juni 2024 vertrokken en landden gevechtsvliegtuigen op de rijksweg A1 in het kanton Waadt. De Zwitserse luchtmacht testte het vliegen vanaf geïmproviseerde locaties. Het Autobahn-traject tussen Avenches en Payerne werd hiervoor maximaal zesendertig uur afgesloten. Het oefenterrein werd over een groot gebied afgezet en het verkeer werd omgeleid.

Volgens het Zwitserse ministerie van Defensie was de test nodig omdat vliegtuigen van de luchtmacht geconcentreerd zijn op de drie militaire vliegvelden Payerne, Meiringen en Emmen. Dit maakt ze kwetsbaar en aantrekkelijk als eerste doel voor vijandelijke aanvallen. Om dit risico te minimaliseren spreidt de Zwitserse luchtmacht haar activiteiten als verdedigingsmaatregel. Decentralisatie maakt het mogelijk om binnen zeer korte tijd troepen en materiaal door het hele land te verspreiden, ook op Autobahnen. In 1991 had de Zwitserse luchtmacht voor het laatste een test uitgevoerd op snelwegen.

Defensie wil dat vooral de grondtroepen ergens in Zwitserland, ver weg van militaire vliegvelden, een infrastructuur kunnen creëren die de inzet van jachtvliegtuigen mogelijk maakt. Dit vermogen is de afgelopen decennia verloren gegaan, aldus het Zwitserse ministerie van Defensie. Zwitserland telt momenteel zes NLP’s. In de toekomst zullen er vaker oefeningen in dit kader plaatsvinden.

Bronnen ▼