De buste hieronder, vrijwel zeker Cleopatra, zag ik voor het eerst op een middelmatige expositie in Rome, waar dit het enige voorwerp was dat de moeite van het bezoek waard bleek. Fotografie was verboden. In 2009 zag ik de buste terug in Haltern, op de grote expositie ter herdenking dat het twee millennia geleden was dat de slag in het Teutoburgerwoud plaatsvond. De vele bezoekers maakten fotografie toen onmogelijk. De foto hieronder nam ik uiteindelijk in het Altes Museum, waar deze buste staat opgesteld als ze niet naar Rome of Haltern is.
Een mooi bewaard portret van een jonge vrouw. Sporen van de oorspronkelijke verf zijn nog goed zichtbaar. Ik meen iets zelfverzekerds in het gezicht te herkennen, maar dat kan projectie zijn. Sterker nog: het portret was ooit beschilderd en de uitdrukking die we nu zien, correspondeert vermoedelijk niet met wat toen was te zien.
Cleopatra pleegde zelfmoord in het jaar 30 v.Chr. Ik lees meestal dat het gebeurde op 12 augustus, maar ik kom ook 10 augustus tegen. Ik heb niet kunnen achterhalen welke antieke bron de datum vermeldt maar vermoed dat ik weet waar het meningsverschil vandaan komt. De Romeinse kalender, die door Julius Caesar was hervormd, liep namelijk uit de pas: in 46 v.Chr. had de dictator, om redenen die we niet kennen, negentig dagen aan het jaar toegevoegd, waarna er elk derde jaar was geschrikkeld. De kalender liep dus uit de pas tot keizer Augustus aan de macht kwam, een paar schrikkeljaren oversloeg en de vierjarige cyclus invoerde. Als die twaalfde augustus is gebaseerd op een Romeinse bron, correspondeert dat met 11 augustus op onze kalender. Dat verklaart nog steeds geen twee dagen verschil, maar we moeten de verklaring in deze sfeer zoeken.
Een ander misverstand, de wereld in geholpen door Ploutarchos, is dat Cleopatra met twee dienaressen zelfmoord pleegde door zich door een adder te laten bijten. Dit kan niet waar zijn omdat de beet van een adder niet dodelijk is en adders in Egypte niet voorkomen. Er zijn allerlei hulphypothesen verzonnen, maar die hebben ook weer problemen: cobra’s komen wél in Egypte voor en kunnen wel mensen doden, maar geen drie tegelijk. Strabo vermeldt giftige zalf en ik heb ook eens ergens gelezen over gif dat verborgen zat in een haarspeld.
Al in 1885 opperde Theodor Nöldeke (bekender als degene die als eerste de historische volgorde van de Koran-soera’s onderzocht) dat Cleopatra uit de weg was geruimd. Dat klinkt plausibeler dan een dood een adderbeet: het was voor de Romeinse veldheer Octavianus niet bepaald een aantrekkelijk om een vrouw aan zijn zegekar te binden. Een echte vent, zo vonden de Romeinen, bewees zich door te triomferen over echte kerels. Octavianus zal zich ook hebben herinnerd dat Julius Caesar, die Cleopatra’s oudere zus Arsinoë in zijn triomftocht had meegenomen en dat de Romeinse bevolking vooral medelijden had gekregen.
Een dode Cleopatra kwam Octavianus gewoon goed uit. Als Nöldeke geen gelijk heeft – Cleopatra werd vermoord en het verhaal van de adder is een slechte cover-up – is er nog een ander scenario mogelijk, want het staat vast dat Octavianus enerzijds de bewaking opvallend soepel hield en dat hij anderzijds in een gesprek aan Cleopatra duidelijk maakte dat ze niets te verwachten had. Zoals Adrian Goldworthy onlangs in een goed boek opperde, kan Octavianus zijn best hebben gedaan de laatste koningin van Egypte tot zelfmoord aan te zetten.
