De nucleaire dreiging en de wet van Murphy

In 1964, op het hoogtepunt van de Koude Oorlog, maakte regisseur Stanley Kubrick de satirische speelfilm Dr. Strangelove or: How I learned to Stop Worrying and Love the Bomb. Hierin ontrafelde hij de mogelijkheid van een atoomoorlog in al zijn absurditeit. De zwart-witfilm is even hilarisch als verontrustend en tot op heden een klassieker. Want hoe ondenkbaar is het volgende plot:

Een komedie? Satire? Fatalistisch? Angstzaaierij? Onmogelijk?

Volgens de Amerikaanse luchtmachtofficier Edward A. Murphy zou een dergelijke ramp volgens de naar hem genoemde wetten onontkoombaar zijn. In dit artikel een terugblik op een aantal incidenten in de nucleaire dreiging, waarin het faliekant mis kon gaan, maar de wereld langs de afgrond scheerde en Murphy geen vat kreeg op het menselijk handelen.

De wet van Murphy

De wet van Murphy, toegeschreven aan Edward A. Murphy (1918–1990), luidt:

If there’s any way they can do it wrong, they will. (als er een manier is waarop ze het verkeerd kunnen doen, zullen ze dat ook doen)

Er is ook een tweede wet die aan hem wordt toegeschreven:

Anything that can go wrong, will go wrong (Alles wat fout kan gaan, zal een keer fout gaan)

Eigenlijk is de Wet van Murphy als grap onder wetenschappers begonnen en is daarna een eigen leven gaan leiden.

Murphy werkte vlak na de Tweede Wereldoorlog aan veiligheidssystemen. Volgens hem was de kans op een ernstige menselijke fout bij het uitvoeren van een bepaalde procedure/handeling heel klein. Als echter het risico maar vaak genoeg wordt gelopen, dan zal er vroeg of laat iemand een fout maken bij het uitvoeren van de procedure/handeling. Moet aan dit niet-wetenschappelijk onderbouwde “wetmatig” fatalisme geloof worden gehecht? In de vliegtuigindustrie en luchtvaart wordt controle op controle uitgevoerd om fouten (Wet van Murphy) te vermijden, maar ooit maakt iemand een fout. Ook apotheken passen veel controles toe die rekening lijken te houden met de Wet van Murphy. Zo zijn er veel checks en maken zij gebruik van protocollen om fouten in het algemeen te voorkomen.

Murphy’s zoon Robert Murphy gaf later aan dat zijn vaders werkelijke adagium als volgt luidde:

If there’s more than one way to do a job and one of those ways will end in disaster, then somebody will do it that way. (Als er meerdere manieren zijn om iets te doen en een van die manieren eindigt rampzalig, dan zal ooit iemand het op die manier doen)

Zo lang deze fouten beperkt blijven tot eenvoudige zaken en er geen slachtoffers vallen, het zij zo. Volgens onderzoek van RTL Nieuws vallen er elke maand 20 doden door medische fouten in Nederland. In de onderzochte periode (tussen 1 januari 2016 en 9 oktober 2017) was er 471 keer sprake van medische fouten met een dodelijke afloop. En wat te denken van ingewikkelde elektronische systemen die bij falen enorm veel slachtoffers kunnen maken, zoals de luchtvaart. In die gevallen blijft het aantal slachtoffers overigens nog altijd “beperkt”. Wie geregeld naar het programma “Air Crash Investigation” op de zender National Geographic kijkt, weet dat ook vliegongevallen vrijwel altijd hun oorzaak vinden in menselijke fouten.

Een catastrofe van ongekende omvang zal echter plaatsvinden wanneer het intercontinentale nucleaire raketten betreft. Tot op heden heeft zich een dergelijke ramp met miljoenen doden niet voorgedaan. Uitgebreide veiligheidssystemen stonden en staan er voor garant, maar ja die duivelse Wet van Murphy hè.

De nucleaire dreiging

Sinds de eerste atoombom op Hiroshima werd gebruikt, bestaat er angst voor een kernoorlog met verwoestende gevolgen. Vooral de Verenigde Staten en Rusland beschikken over een enorm arsenaal aan kernwapens. Het massale gebruik van deze wapens zou kunnen leiden tot de vernietiging van de mensheid. Tegenwoordig beschikken ook andere landen over kernwapens en is het gevaar aanzienlijk toegenomen.

Bij een massale kernaanval door een tegenstander bestaat het risico dat de eigen raketten en mogelijk ook de militaire en politieke leiding worden getroffen en geëlimineerd. Een tegenreactie zou dan moeilijk of onmogelijk zijn. Daarom is er altijd de verleiding om raketten te lanceren voordat die van de vijand doel treffen. Een dergelijke strategie wordt ook wel “lancering bij waarschuwing” of “lancering onder aanval” genoemd. Er moet een tegenreactie worden gepland en uitgevoerd voordat eigen wapens worden vernietigd door de inslag van vijandelijke raketten onder het motto:

“Wie als eerste schiet, sterft als tweede”

De voorwaarde hiervoor is dat een vijandelijke nucleaire aanval als zodanig wordt herkend. Om dit te bereiken zijn er enorme systemen voor vroegtijdige waarschuwing opgezet. De reactietijden bij het melden van een aanval zijn echter extreem kort, omdat Intercontinental Ballistic Missile’s (ICBM) de vijand al na een vliegtijd van minder dan dertig minuten kunnen raken. Van onderzeeërs gelanceerde raketten in nog kortere tijd.

Dan spreken we nog niet eens over de hypersonische raket. Een ballistische raket wordt recht omhoog geschoten tot buiten de dampkring en komt door de zwaartekracht uiteindelijk weer naar de aarde. De baan van deze raket heeft de vorm van een boog. Daardoor kan de ballistische raket als ze neerkomt een snelheid van meer dan 8.000 km/h bereiken. De hypersonische raket combineert het beste van de bestaande raketten. Deze raket gaat iets langzamer (6000 km/h) maar blijft binnen de dampkring. De baan van deze raket is veel korter, waardoor ze veel minder lang in de lucht is. Vijanden hebben daardoor nauwelijks tijd om te reageren. Hypersonische raketten kunnen worden uitgerust met één of meerdere kernkoppen.

Als een aanval wordt gemeld door een waarschuwingssysteem, resteren nog slechts enkele minuten voor een besluit over een tegenreactie. Wachten op de impact zou kunnen betekenen dat een tegenreactie niet langer mogelijk is. Een computersysteem kan een afweging maken. Als een aanval wordt gedetecteerd door een waarschuwingssysteem, zal automatisch een tegenaanval worden geactiveerd door een computerbeslissing, althans tenminste voor bepaalde subtaken worden beslissingen genomen door softwarecomponenten. Toch blijven menselijke afwegingen essentieel.

Waarschuwingssystemen

Systemen voor vroegtijdige waarschuwing vormen een centraal onderdeel van de verdediging van de kernmachten en zijn de afgelopen jaren verder uitgebreid. Het belangrijkste commandocentrum van het Amerikaanse vroegtijdige waarschuwingssysteem is NORAD (North American Aerospace Defense Command), een gezamenlijke project van de VS en Canada. NORAD is gebaseerd op een complex computersysteem. Begin jaren tachtig werden enkele meldingen van valse alarmen door systemen voor vroegtijdige waarschuwing openbaar, waardoor de vrees voor een onbedoelde kernoorlog als gevolg van computerfouten werd aangewakkerd. Sommige leidden tot kritieke situaties. In zeer complexe systemen komen fouten voor. Fouten in sensor- en computersystemen voor vroegtijdige waarschuwing kunnen er echter toe leiden dat een nucleaire raketaanval wordt gemeld, ook al is er geen dreiging. Een dergelijke fout kan leiden tot gevaarlijke situaties en mogelijk zelfs tot een nucleaire oorlog. En dan is er nog de factor menselijk falen.

Als waarschuwingssystemen een aanval melden, moet deze situatie binnen enkele minuten worden gecontroleerd en geëvalueerd. De mogelijk serieuze beslissingen in zulke situaties kunnen enorme stress veroorzaken en in zo’n stressvolle situatie is de kans op fouten groot. Zinvol en correct handelen wordt moeilijker gemaakt.

Naast het risico op menselijke fouten als gevolg van overmatige eisen als gevolg van stress en tijdgebrek, zijn er ook risico’s als gevolg van nalatigheid, psychische stoornissen of sabotage. Jaarlijks worden medewerkers uit kernmachten ontslagen wegens alcohol- of drugsmisbruik, psychische stoornissen, abnormaal gedrag of ander wangedrag.

En dat in een periode van slechts achttien maanden.

Op basis van de foutenanalyses van deze incidenten zijn enorme inspanningen geleverd om de opgetreden tekortkomingen weg te werken. Rapporteurs van de foutenanalyses kwamen tot de conclusie dat er geen systeem kan worden geïmplementeerd dat met alle bijzondere gevallen rekening houdt. Daarom zal het keer op keer voorkomen dat er onjuiste aanwijzingen voor raketlanceringen worden gerapporteerd.

Als voorbeeld worden hier nog enkele andere (valse) alarmmeldingen vermeld:

Een moedige Russische marineofficier

Op 27 oktober 1962 zal de wereld –  op het piekmoment van de Koude Oorlog  –  maar liefst drie keer door het oog van de naald kruipen. Eerst werd een Amerikaans verkenningsvliegtuig neergeschoten boven Cuba. Daarna raakte een U2-spionagetoestel zoek in het Russische luchtruim. De spanning begon toe te nemen toen de Amerikaanse torpedojager, de USS Beale vuurde op een Sovjet-onderzeeër mét kernwapens aan boord.

De kapitein van de onderzeeër, Valentin Savitsky, wist niet dat de dieptebommen die de USS Beale afvuurde niet-dodelijke waarschuwingsschoten waren om de onderzeeër aan de oppervlakte te brengen. Dat kon hij ook niet weten, omdat de onderzeeër zich schuilhield in wateren die te diep waren voor radiocontact. Het schip was afgesneden van de wereld. Hij wist niet of er een oorlog was uitgebroken of niet. In dat geval had de kapitein de bevoegdheid kernwapens te lanceren. De kapitein zag geen andere mogelijkheid dan opdracht te geven om de nucleaire torpedo klaar te maken voor lancering. Om de nucleaire torpedo daadwerkelijk te kunnen afvuren, moesten drie officieren aan boord toestemming geven. Eén weigerde: Vasili Arkhipov. Hij was ervan overtuigd dat het dieptebommen waren om de onderzeeboot naar de oppervlakte te dirigeren. Na discussie kon hij de anderen ervan overtuigen om de torpedo niet te lanceren en het schip aan de oppervlakte te brengen.

Dat zijn collega’s hem volgden, had waarschijnlijk te maken met het feit dat Arkhipov al een heldenstatus had. Een jaar eerder had de marineofficier zichzelf blootgesteld aan ernstige straling om een onderzeeër met een oververhitte reactor te redden. Arkhipov zou uiteindelijk ook sterven aan nierkanker in 1998, waarschijnlijk veroorzaakt door die straling.

Wat als de torpedo toch was afgevuurd? Dan had die nucleaire aanval waarschijnlijk geleid tot een kernoorlog tussen de VS en de Sovjet-Unie en zou het vermoedelijk de start van de Derde Wereldoorlog zijn geweest. Dat die wereldoorlog niet uitbrak was te danken aan Vasili Arkhipov. De wereld mocht zich gelukkig prijzen dat hij op zo’n cruciaal moment kalm, voorzichtig en koelbloedig genoeg was om ‘nee’ te zeggen.

De zon en een (bijna) nucleaire oorlog

In het voorjaar van 1967 escaleerde de Koude Oorlog. In Vietnam wilden Amerikaanse politici meer troepen naar de regio sturen. In Griekenland vond een militaire staatsgreep plaats. De VS hadden een prestigieuze voorsprong verworven in de race naar de maan. De Sovjet-Unie keek met argusogen toe naar de nieuwe sterke man van Indonesië, Amerika’s vriend, generaal Soeharto. Hij liet honderdduizenden communisten vermoorden.

Alarmerend was het toen op 23 mei 1967 alle drie de arctische radarsystemen van het Amerikaanse waarschuwingssysteem BMEWS (Ballistic Missile Early Warning System) in Canada, Noord-Engeland en Groenland uitvielen. Toen het leger het falen van de radarsystemen onderkende, gingen ze onmiddellijk uit van ‘jamming’, dat wil zeggen de gerichte elektromagnetische verstoring van hun communicatiekanalen. Omdat alle radiocommunicatie op hetzelfde moment uitviel, dacht het Amerikaanse leger onmiddellijk aan een vijandige Sovjetactie.

Gedurende het grootste deel van de jaren zestig vloog de Amerikaanse luchtmacht vol-continu met operationele vliegtuigen beladen met kernwapens. De nucleaire bommenwerpers die regulier in de lucht patrouilleerden werden in de hoogste staat van paraatheid gebracht. Bovendien werden meerdere toestellen op vliegbases uitgerust met kernwapens en gereedgemaakt voor lancering. De Derde Wereldoorlog dreigde uit te breken.

Terwijl de bemanningen van de bommenwerpers op hun bevelen wachtten, zochten civiele wetenschappers wanhopig naar een andere interpretatie. Zij ontdekten dat een uitzonderlijk gewelddadige zonnestorm de technologie had lamgelegd. Dat loste het probleem echter nog steeds niet op. Want wat de wetenschappers ontdekten, wilde het leger niet geloven.

Een team onder leiding van Delores Knipp van de Boulder Universiteit in Colorado onthulde in het vaktijdschrift Space Weather hoe de onderzoekers de besluitvormers van het Pentagon wisten te overtuigen: “Het was een zeer ernstige situatie.” In de verhitte atmosfeer van het voorjaar van 1967 werd dit gezien als een mogelijke oorlogsdaad die, gegeven de stand van zaken, alleen door de Sovjet-Unie had kunnen worden uitgevoerd. Het North American Aerospace Defense Command vertrouwde echter niet uitsluitend op hun radio- en radaroperators. In de ambitieuze ruimtevaartplannen van de VS was ook de observatie van het heelal voorzien. Daartoe had NORAD een afdeling opgezet die zich bezighield met de zon en haar activiteiten.

In de vroege ochtend van 23 mei 1967 hadden de zonneonderzoekers van het Solar Forecasting Center ongewoon sterke uitbarstingen geregistreerd. Een observatorium in New England rapporteerde elektromagnetische golven die van de zon kwamen, met een intensiteit die nog nooit eerder was gezien. De astrofysici concludeerden hieruit dat een paar uur later een buitengewoon sterke zonnewind, dat wil zeggen geladen deeltjes, de atmosfeer van de aarde zou treffen.

Onderzoekster Delores Knipp had de processen gereconstrueerd. Op 18 mei had zich een ongewoon groot aantal zonnevlekken op de zon gevormd. Daarin ontstonden ​​sterke magnetische velden, zogenaamde zonnevlammen, die de warmteafvoer vanuit het binnenste van de zon belemmeren en daardoor zwaar geladen zijn met zonne-energie. Na een paar dagen leidde dit tot een zonnevlam die onmiddellijk sterke radio- en UV-straling uitzond. Ze werden gevolgd door de geladen deeltjes: elektronen, protonen, alfadeeltjes. Het kostte ongeveer vier dagen om de bijna 150 miljoen kilometer van de zon naar de aarde af te leggen.

De zonnestorm die zich in mei 1967 ontwikkelde was een van de sterkste die ooit is waargenomen. “De effecten van zonne-uitbarstingen kunnen enkele dagen aanhouden”, legde Knipp uit. Dit betekent ook dat de zonnewind de elektriciteits- en communicatienetwerken kan verstoren.

De zonnespecialisten van NORAD kwamen tot de conclusie dat de ongewoon sterke uitbarstingen van de zon verantwoordelijk waren voor het falen van de drie polaire radarstations. Dagenlang werden zij blootgesteld aan de stralingsstorm vanuit de ruimte. Maar commandanten, die dachten dat de BMEWS-radars door de Russen werden geblokkeerd en zich niet bewust waren van de aanstaande zonnestorm, waren “klaar om te lanceren”.

Hoe de specialisten het leger wisten te overtuigen, is niet helemaal duidelijk. In ieder geval kwam het bevel om de bommenwerpers verder te laten gaan met hun dagelijkse reguliere patrouilles. De startklare vliegtuigen bleven aan de grond. Informatie van het Solar Forecasting Center bereikte commandanten op tijd om de militaire actie, inclusief een mogelijke inzet van kernwapens, te stoppen. Knipp merkte op dat informatie over de zonnestorm hoogstwaarschijnlijk werd doorgegeven aan de hoogste regeringsniveaus, mogelijk zelfs aan president Johnson. Dat zou op het laatste moment zijn gebeurd. Bemanningen van de B-52’s kregen de opdracht om de gegeven bevelen op te volgen, tenzij deze uitdrukkelijk werden ingetrokken. Dat zou op een gegeven moment niet meer mogelijk zijn geweest. De sterke zonnestorm zou de radiocommunicatie met de vliegende bommenwerpers hebben verhinderd.

In de paranoia van de Koude Oorlog had een natuurverschijnsel tot een catastrofe kunnen leiden. Gelukkig hielden sommige mensen het hoofd koel. Delores Knipp:

“Net toen alles vreselijk mis leek te gaan, werkten sommige dingen perfect.”

Hoe een Russische officier de Derde Wereldoorlog verhinderde

Na een periode van ontspanning begonnen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten vanaf het midden van de jaren zeventig aan een waanzinnige wapenwedloop. Sinds 1977 had de Sovjet-Unie enkele honderden nieuwe middellangeafstandsraketten van het type SS-20 in Oekraïne en Wit-Rusland geïnstalleerd. Binnen enkele minuten konden ze bestemmingen in West-Europa met uiterste nauwkeurigheid bereiken.

In 1981 was Ronald Reagan president van de VS. Vanaf 1982 leidde Yuri Andropov als algemeen secretaris het Centraal Comité van de CPSU, de Sovjet-Unie. Reagan lanceerde een initiatief om een ​​in de ruimte gestationeerd verdedigingsschild tegen intercontinentale ballistische raketten (SDI) te bouwen. Andropov was ervan overtuigd dat de Amerikanen een eerste aanval aan het plannen waren. Al in 1981, toen hij nog hoofd van de KGB was, begon Andropov de operatie “nucleaire raketaanval”.

KGB-agenten in westerse landen kregen opdracht uit te kijken naar alles wat op een aanval kon duiden: toegenomen activiteit in ministeries, banken, kantoren, toegenomen oproepen tot bloeddonaties of vakantieverboden.

Slechts drie weken eerder, op 1 september 1983, week een Zuid-Koreaanse jumbojet uit zijn koers en drong het beperkte militaire gebied van het Sovjet-schiereiland Kamtsjatka binnen. De Sovjets dachten dat het een vermomd spionagevliegtuig was. Kort daarvoor hadden Amerikaanse vliegtuigen het luchtruim daar geschonden. Een Sovjet-jachtbommenwerper kreeg daarom opdracht de jumbo neer te halen. 269 ​​mensen aan boord van de KAL007 kwamen om. Het Kremlin probeerde de schietpartij te verdoezelen, maar Amerikaanse luisterposten hadden het radioverkeer van de bommenwerper opgepikt. Reagan sprak over de daad van het:

“Rijk van het kwaad”

Luitenant-kolonel Stanislav Petrov was op 26 september 1983 officier van dienst in de Serpoechov 15-bunker (ongeveer vijftig kilometer ten zuiden van Moskou). Zijn taak bestond uit het computer- en satellietgebaseerde toezicht op het luchtruim. In het geval van een nucleaire aanval op de USSR voorzag de strategie in een onmiddellijke nucleaire vergelding met alle mogelijke middelen.

Kort na middernacht meldde de computer de lancering van een nucleaire raket in de Amerikaanse staat Montana, gericht op de Sovjet-Unie.

Vanaf het moment dat een vijandelijke raket werd gelanceerd, had het Sovjetcommando 28 minuten de tijd om tot een tegenaanval te besluiten. Petrov had een kwartier om zijn superieuren in Moskou op de hoogte te stellen. Omdat volgens het systeem de raketlancering vanaf slechts één basis plaatsvond, achtte Petrov een aanval onwaarschijnlijk. Bovendien werd de betrouwbaarheid van het satellietsysteem (Kosmos 1382) eerder al meerdere malen in twijfel getrokken. Petrov kon geen raket zien op satellietbeelden van de Amerikaanse militaire basis. Omdat de basis destijds echter precies op de dag-nachtgrens lag, hadden de beelden slechts een beperkte betekenis. Petrov rapporteerde een vals alarm aan de militaire leiding. Korte tijd later meldde het computersysteem dat er een tweede, derde, vierde en vijfde raket waren afgevuurd.

Omdat het satellietsysteem uiteindelijk geen raketten meer rapporteerde, bleef Petrov ervan uitgaan dat het om vals alarm ging. Een ​​daadwerkelijke nucleaire aanval had moeten plaatsvinden met aanzienlijk meer raketten. Hij had geen andere gegevens beschikbaar om zijn inschatting in die tijdspanne te controleren. De Sovjetradar op het land kon geen aanvullende gegevens leveren omdat het bereik te kort was. Complicerende factor was dat het Russische waarschuwingssysteem nog in ontwikkeling was en in feite nog niet voor 100 procent betrouwbaar. Pas na 17 minuten werd uit gegevens van de grondradars duidelijk dat er daadwerkelijk geen raketten naderden.

Petrov stond tijdens deze besluitvormingsfase onder aanzienlijke druk. Enerzijds zou het doorsturen van de (foutieve) satellietgegevens aan Moskou leiden tot een eerste nucleaire aanval van de Sovjet-Unie. Anderzijds zouden in het geval van een daadwerkelijke Amerikaanse aanval onmiddellijk tientallen kernkoppen op Sovjet-grondgebied vallen. Zijn beoordeling, als zou het een valse satellietwaarschuwing betreffen, zou dan een zeer ernstige beperking van een Russische reactie betekenen.

In de ochtend bleek dat het Sovjet-satellietgebaseerde waarschuwingssysteem de reflecties van de zon op wolken nabij de luchtmachtbasis Malmstrom in Montana, waar ook Amerikaanse intercontinentale raketten waren gestationeerd, verkeerd had geïnterpreteerd als raketlanceringen. Hadden de staatsleiding en het opperbevel van de Sovjet-Unie het bevel tot een tegenaanval toch gegeven, dan had Petrovs opstelling deze kettingreactie onderbroken. Hij verhinderde met zijn inschatting een mogelijke nucleaire oorlog.

Pas in de jaren negentig werd het incident bekend. Maar erkenning kreeg Petrov niet in Rusland. Hij ging met vervroegd pensioen. Het Westen eerde hem wel. De Verenigde Naties, de Verenigde Staten en Duitsland eerden Petrov met oorkonden en geldprijzen.

Stanislav Petrov overleed op 19 mei 2017 op 77-jarige leeftijd. Ook dat haalde de voorpagina’s van de kranten niet. Zijn vrouw kreeg pas na tien jaar te horen wat er die septembernacht in 1983 was gebeurd. Ze vroeg hem wat hij heeft gedaan. Zijn veelzeggende antwoord was:

“Niets, ik heb helemaal niets gedaan.”

Op de tweede verjaardag van zijn overlijden in 2019 werden in Oberhausen (BRD) herdenkingsplaten in drie talen voor Petrov geplaatst. De inscriptie luidt:

“Als hij de computerrapporten had gevolgd, zou de onmiddellijke nucleaire vergelding hebben plaatsgevonden, resulterend in de dood van miljoenen mensen in de Verenigde Staten, Europa en Rusland.”

De toekomst

Alle verworvenheden die de mensheid sedert haar eerste optreden heeft mogen ervaren, waren producten van menselijk vernuft en handelen. Zo ook het kernwapen. Tot de Tweede Wereldoorlog kon de mensheid niet met één druk op de knop worden weggevaagd. Vanaf 1945 werd het realiteit.

De in dit artikel aangehaalde voorbeelden zijn niet geruststellend. Het was een foutenfestival met massavernietigingswapens. Weliswaar waren het koele hoofden die de voorvallen goed inschatten en de kalmte bewaarden. Maar resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Met een steeds korter wordende reactietijd zullen er slechts enkele minuten overblijven om te beslissen: “lanceren of niet lanceren?” De mensheid zou er onrustig van kunnen worden. Maar hoe deze rampen te voorkomen?

De Nederlandse zangeres Mieke Telkamp zong in 1979 het populaire lied “Waarheen leidt de weg die we moeten gaan?” Stephen Hawking, de wereldberoemde Britse natuurkundige, wiskundige en kosmoloog (1942-2018) had er een wel antwoord op:

“Ik denk niet dat de mensheid de komende duizend jaar zal overleven, tenzij we ons verspreiden, de ruimte in. Er zijn te veel ongelukken die het leven op een enkele planeet kunnen overkomen. Maar ik ben een optimist. Ik denk dat we naar de sterren zullen gaan.”

Bronnen ▼