De schepping volgens Yuval Noah Harari

Na het enorme succes dat de Israëlische historicus Yuval Noah Harari had met een drietal eerdere boeken, ligt nu Sapiens – een beeldverhaal van de mensheid in de schappen. Dit kloeke stripboek van zo’n 250 pagina’s plooit het oorspronkelijke werk, Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid, naar de wereld van het beeldverhaal.

Om maar vast met de deur in huis te vallen, de tekenaars David Vandermeulen en Daniel Casaneve en niet te vergeten Claire Champion, het inkleurbrein van deze uitgave, hebben er samen met Harari echt een feestje van gemaakt. Het is een geestig en erudiet ‘scheppingsverhaal’ geworden dat met vaart geschreven is, maar zonder een loopje te nemen met onzekerheden, die voor zo’n lange periode onvermijdelijk opduiken. Ook is het een inclusieve geschiedenis geworden, die zonder enig spoor van eurocentrisme het wordingsverhaal vertelt van alle mensen, door mensen van alle continenten en kleuren en beide seksen. Wereldgeschiedenis dus die recht doet aan een wonderlijk verhaal van het toevallige ontstaan van een dier uit een mêlee van soorten dat zich onbeschaamd opwierp en werpt als bovenmeester van het universum: de moderne mens, alias Sapiens.

Carrière

Over die wording is natuurlijk al veel bekend, maar Harari is een kundige verteller die steeds weet te verrassen. In het eerste hoofdstuk zien we Sapiens met zijn neefjes en nichtjes nog duchtig ronddartelen op de savanne: die vroege mensen hadden in eerste instantie minder invloed op hun omgeving dan “bavianen, glimwormen en kwallen”, aldus de Israëliër. Dat zou niet zo blijven, weten we. Van de zes soorten te weten de homo erectus, neanderthalensis, denisova, floriensis, luzonensis en sapiens die zo’n 50.000 jaar terug rondliepen, bleef alleen de laatste bestaan. In welke mate ze zich onderling mengden is nog een vraag. De hoeveelheden DNA van Neanderthalers en Denisovamens in de genen respectievelijk van Euro-Aziaten en Melanesiërs-Aboriginals zijn te gering om van ‘kruising’ te spreken, maar enige sporen lieten deze andere soorten toch wel na. Verschilt het DNA van huidige mensenrassen onderling dan toch, zij het in lichte mate? Andere vraag: in hoeverre was Sapiens verantwoordelijk voor het uitsterven van die anderen?

Die moderne mens maakte vanaf zo’n 70.000 jaar geleden razendsnel carrière, een ‘criminele’ carrière wel te verstaan, want, toen zij en hij over de wereld begonnen uit te zwermen, lieten ze een spoor van vernielingen achter. Van de megafauna in al die continenten bleef niet veel over. Alleen op zee en in Afrika, continent van herkomst, bleef dat uit. Op zee omdat mensen daar natuurlijk minder aanwezig waren, in Afrika, omdat daar co-evolutie van mens en dier was opgetreden. Elders trof die moordlustige mens dieren aan die niet waren voorbereid op zijn komst. Die razendsnelle ontwikkeling van de mens, was het gevolg van wat de auteurs noemen een ‘cognitieve revolutie’, dat wil zeggen het vermogen om te communiceren en samen te werken in grote groepen. Andere soorten konden zich niet meten met dat communicatie- en organisatievermogen van Sapiens. Hoe onze voorouders die kundes verwierven weet zelfs Harari niet. Zijn antwoord dat “waarschijnlijk … toevallige genetische mutaties de werking van onze hersenen hebben veranderd…” is niet zo bevredigend.

Hoe kwam die samenwerking dan tot stand? Wel, de mens blonk uit in het vertellen van verhalen over zichzelf, de groep en de wereld. Wie vertelt, creëert een publiek, dat zich laat organiseren en manipuleren. Mensen schiepen zo een kunstmatige wereld van mythes, godsdiensten, logo’s en fantasieën die betekenis kregen voor dat publiek dat zo een zekere samenhang kreeg. Zulke constructies structureren samenlevingen en vertegenwoordigen macht, ze worden verdedigd en aangevallen. Een leraar geschiedenis kan er, zo blijkt nog in onze tijd, zomaar slachtoffer van worden. Dankzij dat vermogen tot praten, verzinnen, onthouden en te communiceren kon de mens leren en zich aanpassen.

Welke verhalen dat dan precies waren in de prehistorie, hoe die constructies exact werkten, weten we niet. Dat vertellen archeologische vondsten niet. Wat de schilderingen in de grotten van Lascaux betekenden voor de makers, weten we ook tachtig jaar na de ontdekking nog niet. Nog bestaande culturen van jagers-verzamelaars mag je niet zomaar vergelijken met prehistorische mensen. Zulke volken wonen tegenwoordig vaak op perifere plekken (zoals de Kalahariwoestijn) en staan, als ze bestudeerd worden, per definitie al in contact met de moderne wereld. Verder zijn de onderlinge verschillen groot.

Paradijs

Duidelijk is wel dat die jagers-verzamelaars in kleine groepen leefden, conflicten maar ook vreedzame contacten kenden en zich soms in grotere verbanden verzamelden. Hun leefomgeving was voor het overgrote deel nog woest en ledig, er was altijd wel een lege plek aan de horizon. Ze zochten termietennesten, groeven wortels op, schoten klein of groot wild, verzamelden bessen en vruchten. Ze kenden hun omgeving, het weer, de planten en dieren. Ze moesten van alle markten thuis zijn, kunnen omgaan met calamiteiten als lawines, slangen, leeuwen. Petje af dus. Harari:

“Als collectief weten we veel meer dan mensen in de steentijd, maar op individueel niveau waren prehistorische jagers-verzamelaars de best geïnformeerde, capabelste mensen aller tijden.”

Sterker nog, sinds mensen overgingen op de landbouw is hun herseninhoud afgenomen. Jagers en verzamelaars waren stukken beter af dan hun agrarische nakomelingen. Ze aten gevarieerder, werkten korter, hadden minder last van besmettelijke ziekten en infecties. Dit waren de eerste ‘welvaartstaten’, laat Harari een koor van wetenschappers concluderen. Een waar paradijs dus.

Jagers en verzamelaars waren na de cognitieve revolutie buitengewoon ‘succesvol’, hun aantallen explodeerden, ze bevolkten de aarde. Maar in termen van ‘natuur’ en soortenrijkdom was hun voorspoed een catastrofe. Als een vos verslond de Homo Destructor, misschien wel een betere naam dan Homo Sapiens, elke kip in het kippenhok. Harari zet de mens dus in de beklaagdenbank wegens ‘intercontinentale massamoord’ en zo eindigt ook dit beeldverhaal net als vrijwel elke natuurfilm en documentaire met een mineur slotakkoord, hoe olijk het ook getekend en verteld is.

Knotsgekke grapjes

Daarmee komen we op de belangrijkste smaakmaker: het plezier dat van de pagina’s spat. Daarvan één voorbeeldje: als de auteurs verschillen en overeenkomsten tussen de zes mensensoorten op een rij zetten, schrijven ze dat de Neanderthaler zich kenmerkte door een ‘waardeloze PR’, terwijl de Homo Luzonensis zelfs helemaal niets aan PR deed. De Homo Sapiens lijdt daarentegen aan een ‘gigantisch ego’ en ‘gelooft vaak klakkeloos allerlei onzin’.

De tekeningen zijn functioneel en effectief, de kleuren sober in steeds wisselende tinten. Bij deze lezer kwamen zomaar herinneringen aan Fred en Wilma Flintstone bovendrijven, u weet wel, die stenen tijdperk echtpaar die autootjes, koelkasten en pick-ups combineerden met leeuwenvel, knots en papegaaiensnavel. Zijn het de vele bruine en oranje kleuren die herinneren aan het werk van Flintstones tekenaars Hanna en Barbera? Of zijn het toch vooral de hippe teksten die de vele ‘ouden’, net als Fred en Barney in die strip uit de jaren ‘60, in de mond gelegd krijgen?

Compositorisch en verhaaltechnisch zit het boek goed in elkaar. Naast het basispatroon waarin Harari zijn wijsneuzige nichtje Zoë meeneemt door het verhaal, zijn er intermezzo’s met een ‘Joris Prehistoris’, een Batman-achtige superheld en een overlevingsspel. Het is een afwisseling die goed werkt. De informatiedichtheid varieert, soms moet de lezer er zijn kop echt even bijhouden, soms overheerst de lichte toets. De invalshoek is steeds verrassend. Zo zoekt een rechercheur in het slothoofdstuk naar bewijs voor grootschalige moorden in de prehistorie, ze verricht arrestaties en stuit dan – behalve op Harari c.s. – op een louche advocaat ‘Adamski’ die in de rechtszaak opkomt voor zijn cliënten bij rechter ‘Gaia’.

Schepping?

In de slotpagina’s verwijst die rechter Gaia de rechtszaak door naar een Hoge Raad van de Toekomst die een oordeel moet vellen over de aard van de moderne mens. Misdadig en crimineel? Of zijn er verzachtende omstandigheden? En waaraan meet je dat af? Wie een ontstaansgeschiedenis creëert, waarin de mens een onverwachte en toevallige uitkomst is van de evolutie – en geen schepping door een schepper – moet er van uitgaan dat dat ontstaan ‘zin’ of ‘doel’ ontbeert. Mensen moeten zo’n morele leidraad zelf creëren, daarvoor zijn het per slot van rekening verhalenvertellers, scheppers van vertellingen met een moraal, met opsporingsdiensten en een Hof van Justitie. In dat opzicht eindigt het boek in stijl.

Kortom, steengoed boek. Kopen en gebruiken op scholen.

Boek: Sapiens – een beeldverhaal. Het ontstaan van de mensheid