De Waffen-SS is een van de meest paradoxale militaire organisaties uit de geschiedenis. Dit fanatieke nazileger was niet alleen diep racistisch, maar ook een van de meest multi-etnische en transnationale militaire groeperingen uit de twintigste eeuw.
Eenzijdigheid in de historiografie
In het vuistdikke, bijna 800 pagina’s tellende standaardwerk De Waffen-SS. Het Europese leger van de nazi’s (Uitgeverij Ad. Donker, 2016) bestrijden de Deense historici Claus Bundgård Christensen, Niels Bo Poulsen en Peter Scharff Smith deze te beperkte beeldvorming:
Zo’n apologetische visie strookt totaal niet met de werkelijkheid. De Waffen-SS was van begin tot eind een geïntegreerd onderdeel van de totale SS. Veel soldaten bleven tot het eind toe overtuigd nazi, en officieren en onderofficieren die de handel en wandel van de manschappen controleerden en aanstuurden, waren uitgekozen op grond van hun gezindheid. Daar kwam bij dat bijna alle onderdelen van de Waffen-SS een groot aandeel hadden in de misdaden van de nazi’s, wat in een groot deel van deze ‘fascinatieliteratuur’ wordt genegeerd of slechts zijdelings wordt aangestipt. (9,10)
Het standaardwerk De Waffen-SS gaat uitgebreid in op de zojuist genoemde onderbelichte aspecten in de historiografie: het internationaal diverse karakter van de Waffen-SS, de ideologische fundering van deze organisatie en de betrokkenheid van Hitlers ‘elitetroepen’ bij de gruweldaden in met name Oost-Europa.
Meerwaarde van het boek De Waffen-SS
Deze recensie heeft het karakter van een informatief achtergrondartikel, waarbij enkele interessante onderwerpen omtrent de Waffen-SS uitgelicht worden. Voor een complete geschiedenis van de Waffen-SS raadpleegt u uiteraard het boek zelf, dat niet onterecht beschouwd wordt als hét standaardwerk omtrent dit thema.
Er zijn vier redenen waarom dit boek als een standaardwerk beschouwd mag worden. Ten eerste is De Waffen-SS zeer compleet: de geschiedenis van de Waffen-SS wordt beschreven van de opkomst (als Hitlers directe lijfwachtorganisatie, de Schutzstaffel – ‘beschermingsafdeling’) tot de ondergang van en berechting van de Waffen-SS’ers na 1945.
Verder is de insteek op de genoemde thema’s origineel en verfrissend, en deze biedt een correctie op bestaande handboeken en artikelen over dit onderwerp.
Ten derde hebben de auteurs uitgebreid, diepgravend onderzoek gedaan in een reeks internationale archieven (onder meer in Duitsland, Rusland, Frankrijk, Israël, Servië en Nederland) en daarbij een keur aan recente secundaire bronnen geraadpleegd. Dit materiaal is keurig geannoteerd en daarmee goed controleerbaar.
Ten slotte is het boek De Waffen-SS, ondanks zijn royale omvang, een goed leesbaar geheel. De auteurs slagen erin om de lezer te blijven boeien door analyse en anekdote in een prettige cadans af te wisselen.
Ontstaan en groei van de Waffen-SS
De basis van de SS werd gelegd door Hitlers wapenbroeder Julius Schreck (1898-1936). In 1920 werd hij lid van de NSDAP, met lidnummer 53, waar hij vrijwel direct betrokken raakte bij de opbouw van de nationaalsocialistische paramilitaire partijtak de Sturmabteiling (SA). Begin 1923 kreeg hij, samen met Joseph Berchtold (1897-1962), van Adolf Hitler de opdracht om een lijfwachtenorganisatie op te bouwen rond Hitler. Aanvankelijk heette deze groep bodyguards, die op dat moment uit slechts acht man bestond, Stabswache. In mei 1923 werd deze naam veranderd in Stoβtrupp-Hitler. Een half jaar later, na de mislukte Bierkellerputsch, verboden de Duitse autoriteiten deze organisatie. In de lente van 1925, Hitler was inmiddels weer een vrij man, kwam een nieuwe lijfwachtorganisatie tot stand. Vanaf 9 november 1925 ging deze organisatie door onder een nieuwe naam: de Schutzstaffel (SS).
De SS groeide sinds het bewind van Himmler als kool. Samen met Hitler bouwde Himmler de SS uit tot een professionele en gemilitariseerde eenheid, die zich liet gelden als partijpolitie en ook de SA in de gaten hield tijdens partijbijeenkomsten en manifestaties. Dat was nodig, omdat de SA nogal eens verviel in opstootjes en knokpartijen die de reputatie van de NSDAP in gevaar brachten. Velen uit het leger en de SS vonden de SA te eigenzinnig, een gevaarlijke concurrent of een gevaar voor de eenheid van de nazi’s. Daarom moest – zo meenden Hitler, Himmler en hun getrouwen – de SA uit de weg geruimd worden. In de Nacht van de Lange Messen (30 juni tot 1 juli 1934) sloeg de SS toe en vermoordde ongeveer 150 SA’ers onder wie SA-leider Ernst Röhm (1887-1934). De macht van de SA was hierna definitief gebroken, want het ledenbestand daalde in de maanden erop met 40 procent. Tegelijk nam de SS, met genoegen, de paramilitaire rol van de SA over.
Vanaf hetzelfde jaar, 1934, ontstonden de zogenoemde SS-Verfügungstruppe, de militaire tak van de SS. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, in 1940, kreeg deze militaire SS-divisies de naam Waffen-SS. Belangrijk was, binnen de organisatie, dat in 1937 de verplichting werd gesteld dat elk SS-lid het Duitse staatsburgerschap moest hebben. Verscheidene Oostenrijkse SS-leden lieten zich hierop naturaliseren tot Duitser.
De SS in Sudetenland, Oostenrijk en Polen
Dat er waterdichte schotten stonden tussen de Waffen-SS en de Totenkopfverbände, zoals apologeten van de Waffen-SS na de oorlog beweerden, is dus een mythe. (38)
Gedurende de Duitse aanval op Polen, vanaf 1 september 1939, begin de Waffen-SS ergere misdaden dan de reguliere Duitse Wehrmacht, zo beklemtonen de auteurs. Waffen-SS’ers trokken met name de aandacht met massale executies van burgers, pogroms en synagogebranden, net als met het zinloos kwellen van onschuldige mensen om ze daarna af te slachten:
In een overgeleverd incident dwong een SS-officier, Untersturmführer Lidner, een Joodse man steeds opnieuw van de tweede verdieping van een huis te springen en toen deze daarbij ten slotte zijn been brak, werd hij doodgeschoten. (51)
Ideologie in het SS-leger
Uit allerlei bronnen blijkt, zo tonen de auteurs aan, dat de Waffen-SS niet alleen een militaire taak had, maar ook een ideologische. De militairen moesten omgevormd worden tot voorvechters van het nazisme in heel Europa. Zo viel in januari 1941 in de Deutsche Zeitung in Norwegen in een artikel over de Waffen-SS te lezen dat de SS-militair…
…door SS-scholing gesteund een belichaamde versie van de Noordse gedachte voor zich ziet, en stoot hij, als een hedendaagse Viking, door naar de Groot-Germaanse toekomst. (81)
De officieren waren de groep die de meest intensieve vorm van ideologische scholing onderging. (150)
In de loop van de Tweede Wereldoorlog nam de ideologische inspanning van de gehersenspoelde SS-officieren overigens sterk toe, omdat de omstandigheden dit afdwongen: de Waffen-SS veranderde sociologisch sterk. De Waffen-SS werd steeds internationaler en multi-etnisch, terwijl daarnaast ook de Duitse oorlogskansen leken te keren.
Internationale en multi-etnische Waffen-SS
…5900 Volksduitsers, 4100 Rijksduitsers, een kleine 1400 Denen, ongeveer 800 Noren, 274 Nederlanders, 38 Zweden en 34 Vlamingen. (255)
Bij de SS meldden zich, naast de gedwongen aanvullingen, grote groepen vrijwilligers, die over het algemeen ideologische gemotiveerd waren. Politieke en ideologische motieven speelden bij Scandinavische vrijwilligers overigens een grotere rol dan bij Nederlandse en Vlaamse vrijwilligers die overwegend andere drijfveren hadden. Namelijk financiële of sociaaleconomische:
Een onderzoek onder 450 jonge Nederlanders die in Duitse dienst traden, heeft aangetoond dat velen van hen zich aanmeldden in de Hongerwinter van 1944-1945. (…) Zelfs onder jongeren van NSB-huize waren bewuste politieke motieven blijkens dit onderzoek opmerkelijk afwezig. (267,268)
Volgens een onderzoek van In ’t Veld – De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven 1935-1945 – hebben vermoedelijk ongeveer 22.000 à 25.000 Nederlanders dienstgedaan bij de Waffen-SS. Een geschatte 4000 tot 6000 van hen sneuvelden of raakten vermist.
Na deze aandacht voor het multiraciale karakter van de Waffen-SS, gaan de auteurs vrij uitgebreid in op de vele misdaden van deze organisatie in de Holocaust in met name Oost-Europa. Hierbij analyseren de auteurs de context van de misdaden en de factoren die daarbij een rol speelden. Hierbij krijgen onder meer factoren aandacht als de Duitse beveelketting (Befehl ist Befehl), ideologische hersenspoeling van bovenaf, communicatie tussen SS’ers over geweld (wat een katalyserend effect kon hebben) en de impact van gevechtssituaties op het handelen van SS’ers. Ook komen enkele individuen aan bod die weigerden om zich mee te laten voeren in de geweldsescalatie.
De Waffen-SS na de oorlog
Ten slotte zoomen de auteurs in op wat er na de Tweede Wereldoorlog met de Waffen-SS’ers is gebeurd. Een geschatte 600.000 SS’ers overleefden de oorlog. Veel van hen waren zo getekend door hun frontervaringen en de nazistische indoctrinatie, dat ze hun gedachtegoed meenamen in de naoorlogse tijd en actief bleven op uiterst rechts. Ook bleven de voormalige SS’ers een netwerk vormen, waarbij men elkaar nog regelmatig ontmoette in cafés en reünies organiseerde. Zo richtten ex-SS’ers in 1954 een maandblad op, Der Freiwillige. Deze periodiek liet extreemrechtse gedachten de vrije loop, haalde herinneringen op aan de oorlog en treurde over gevallen of vermiste kameraden.
Een aanzienlijk aantal SS’ers, hoeveel precies is onduidelijk, sloeg na de Duitse nederlaag op de vlucht naar het buitenland. Zuid-Amerikaanse landen als Argentinië en Brazilië waren populaire bestemmingen, maar ook Canada, Australië, Groot-Brittannië dienden als toevluchtsoord. Verder zijn er ook veel SS’ers door de geallieerden gearresteerd, voor kortere of langere tijd gevangengezet, ter dood veroordeeld of zonder proces geëxecuteerd. Toen de Amerikanen concentratiekamp Dachau bevrijdden, waren ze zo kwaad over wat ze daar aantroffen dat ze ter plekke ongeveer driehonderd SS’ers executeerden.
Meerdere SS-kopstukken werden berecht tijdens het Proces van Neurenberg. Na het ‘grote’ proces volgden twaalf ‘kleinere’ processen, waaruit de auteurs onder meer dit voorbeeld halen:
Een van de veroordeelden was Gottlob Berger. In het zogeheten Wilhelminastrasseproces tegen een aantal topambtenaren werd hij in 1949 tot 25 jaar gevangenisstraf veroordeeld. In het vonnis werd meegewogen dat Berger verantwoordelijk was geweest voor de formatie van de Dirlewanger-eenheid, en dat hij zich daarmee schuldig had gemaakt aan misdaden tegen de menselijkheid. (546)
