De eerste affiches voor de Gotthardspoorlijn verschenen enkele jaren na de ingebruikname in 1882, de laatste in 2016 rond de opening van de 56 kilometer lange Gotthard-Basistunnel. In de tussenliggende jaren veranderden niet alleen de ontwerpstijlen regelmatig, maar ook de focus. Begonnen als internationaal project werd de Gotthard later als typisch Zwitsers gepresenteerd.
Afwisselend werd de spoorlijn aangeprezen als doorgangsroute van Noord-Europa naar Italië, of als Zwitserse reisbestemming en attractie op zich. In beide gevallen vormde de Gotthardbahn de verbinding tussen het koude noorden met het zonnige zuiden: Italië danwel het Zuid-Zwitserse kanton Tessin.
Beginperiode
De inauguratie van de Gotthardbahn bracht in 1882 veel internationale hoogwaardigheidsbekleders naar Luzern. Aan de aanleg was substantieel meebetaald door Duitsland en Italië, die groot economisch belang hechtten aan de noord-zuidverbinding door de Alpen. Het ruim 200 km lange traject loopt van van Immensee (bij Luzern) naar Chiasso aan de Italiaanse grens. Beroemd zijn de spiraalvormige keertunnels bij Wassen en de Gotthardtunnel, met 15 kilometer destijds de langste ter wereld.
De eerste affiches voor de Gotthardbahn verschenen rond 1890. Ze stonden vol met kaarten, gedetailleerde dienstregelingen en afbeeldingen van Zwitserse en Italiaanse meren. De ontwerper was Gabriele Chiattone (1853-1934) uit Lugano, die bij het Istituto Italiano di Arti Grafiche in Bergamo werkte.
Voyages en Italie
De Franse spoorwegmaatschappij PLM bood sinds de opening van de Mont Cenis-tunnel reizen naar Italië aan via Zuid-Frankrijk. Dankzij de Gotthardlijn kon concurrent l’Est die rond 1890 ook bieden via Noord-Frankrijk en Zwitserland. Parijse passagiers konden dus kiezen uit twee opties, terwijl de nieuwe route de kortste was voor reizigers uit Engeland.
l’Est maakte veel reclame voor de verbinding via de Gotthard. Italiaanse bestemmingen zoals Milaan, Venetië en Rome werden benadrukt, en niet zozeer de schoonheid van het Zwitserse traject. Een affiche uit 1892 bevat een kaartje van de verbinding Londen-Parijs-Italië met de Gotthard als middelpunt. In 1904 vormde Napels het hoofdonderwerp van een affiche van de beroemde Franse ontwerper Hugo d'Alesi, hoewel toch een kleine 1.000 kilometer ten zuiden van de Gotthard gelegen. In de rook van de Vesuvius tekende zich de naam Gotthardbahn af.
Art Nouveau
In de eerste jaren van de 20e eeuw verscheen een reeks affiches met dienstregeling van de Gotthardbahn in Art Nouveau-stijl. Gabriele Chiattone, die net als in het voorgaande decennium het affiche-ontwerp verzorgde, had zich in 1899 als graficus in Milaan gevestigd en kwam daar in contact met jonge kunstenaars en nieuwe ontwerpmodes.
Op de affiches stond een vrouw centraal; wellicht was het Helvetia, de personificatie van Zwitserland. Soms diende een bergmeer als achtergrond. Een spoorkaart gaf in rood de internationale verbindingen weer en in zwart de Gotthardlijn, waarvan de kenmerkende spiraaltunnels een onverwacht decoratief element vormen dat doet enken aan florale Art Nouveau-ronamenten. Op het oudste affiche hield de dame het netwerk in handen terwijl haar voet rustte op het gevleugelde wiel van de spoorwegen.
Nationalisatie
In 1909 werd de private Gotthardbahn-Gesellschaft overgenomen door de SBB, de Zwitserse federale spoorwegen. Tien jaar eerder hadden de Zwitsers in een referendum besloten tot de vorming van dit staatsspoorwegbedrijf. De Gotthardbahn was de laatste hoofdspoorlijn die werd genationaliseerd.
In 1908 had Emil Cardinaux een affiche ontworpen van de Matterhorn met een eenvoudige maar revolutionaire formule: één sterk beeld met een kort opschrift. Het wordt beschouwd als het eerste moderne reisaffiche. Lange teksten, dienstregelingen en inzet-afbeeldingen behoorden tot het verleden. In 1914 maakte Cardinaux voor de SBB een affiche van de Gotthardbahn bij Wassen. Rond 1910 had Anton Trieb al volgens hetzelfde principe een affiche van het Säcken-Viadukt gemaakt.
De elektrische Gotthardlijn
Al snel na de nationalisatie overwoog de SBB elektrificatie van de Gotthardbahn. Zelfs de sterkste stoomlocomotieven hadden moeite met de steile hellingen. Ook wilde Zwitserland niet meer afhankelijk zijn van buitenlandse kolen en eigen waterkracht gebruiken. De elektrificatie begon in 1916, maar pas na het einde van de Eerste Wereldoorlog kon vaart worden gemaakt. In 1922 was het hele traject van Luzern tot Chiasso gereed. Door de elektrische tractie nam de snelheid op hellingen toe van 18 tot 35 km/uur.
Een rit over de elektrische Gotthardlijn was in de jaren 20 een sensatie waarvoor internationaal reclame gemaakt werd. Twee affiches toonden de nieuwe elektrische locomotieven: de bekende Gotthard-Krokodil Ce 6/8 in Leventina (Tessin), en de“ Be 4/6 op de Kerstelenbachbrücke (Uri). De affichemaker was Daniele Buzzi (1890-1974), een uit Locarno afkomstige ingenieur die zelf werkte aan waterkrachtcentrales en daarnaast schilderde en ontwierp.
Naoorlogse periode
In de jaren 50 en 60 werd de Gotthardlijn vervolmaakt met een spoorverdubbeling op de Melide-dam en supersterke locomotieven van het type Ae 6/6. De stijgende welvaart maakte Italiaanstalig Zwitserland bereikbaar voor steeds meer Noord-Europeanen.
Twee affiches waarop vrouwen centraal stonden benadrukten het verschil tussen het kille, protestantse noorden en het warme, katholieke Tessin. Charles Hindenlang schilderde een Madonna met kind tegen een achtergrond van kerken en kloosters, waartussen ook de trein iets sacraals krijgt. Hans Schöllhorn (1892-1982) schilderde een lieflijke schaapherderin bij een roodgepleisterd stationnetje.
Gotthard-jubilea
De jubilea van de Gotthardbahn werden meestal groots gevierd. Bij het 50-jarig bestaan in 1932 was het internationale project een nationalistisch symbool geworden. Affiche-ontwerper Willi Trapp (1905–1984) beeldde voorop het machtige silhouet van een Ae 4/7-loc de Zwitserse vlag af, en aan de zijkant die van de kantons. De Duitse en Italiaanse vlaggen van de inauguratie van 1882 ontbraken.
Bij het 75-jarig bestaan in 1957 werd de Gotthardbahn aangeduid als de mooiste route naar het zuiden door Zwitserland. Het affiche met subtropisch Tessin was van Rolf Dürig (1926). Bij dit jubileum liet de SBB nog eenmaal een zware goederentrein door twee stoomlocomotieven over de Gotthard trekken.
Gotthard-Basistunnel
Opnieuw is een tunnel onder de Gotthard de langste ter wereld. De 57 kilometer lange Gotthard-Basistunnel werd in juni 2016 geopend, maar het idee ontstond al rond 1950. Pas in 1999 begon de aanleg van de nieuwe spoortunnel als onderdeel van het AlpTransit-project. De Gotthard-Basistunnel maakt steile hellingen en talloze bochten overbodig. De transportcapaciteit voor goederen verdubbelt en de reistijd per hogesnelheidstrein tussen Zürich en Milaan wordt met een uur verkort. Eind 2016 zal de tunnel volledig in gebruik zijn.
Zwitsers zijn rechtlijnig en doelgericht, zelfs als er een berg in de weg staat. Dat was de boodschap van de reclamecampagne 'Durch und durch die Schweiz' rond de opening van de Basistunnel, gemaakt door bureau Rod Kommunikation. Net als in het verleden werd de tunnelbouw gekoppeld aan de nationale identiteit. In het nationale museum Forum Schweizer Geschichte in Schwyz is tot oktober 2016 een tentoonstelling te zien over de bijdrage die de Gotthardtunnel leverde aan de politieke en economische ontwikkeling van het land.
Uitgebreide versie van dit artikel met veel beeldmateriaal op RETOURS, digitaal magazine over spoorweghistorie en design
