“Aan de ene kant legge ze, aan de andere kant zitten ze!” Oude Utrechters weten dat dit lokale gezegde slaat op het deel van de Gansstraat in de Utrechtse Watervogelbuurt waar zich aan de ene kant van de weg begraafplaats Soestbergen bevindt en aan de andere kant het voormalige Huis van Bewaring en Pieter Baan Centrum. ‘Het luie eind’, zo wordt het hier ook wel gekscherend genoemd. Vergezeld door funerair onderzoeker René ten Dam bezocht ik begraafplaats Soestbergen, de oudste algemene begraafplaats van Utrecht en die bekendstaat als een van de mooiste van Nederland.
Rotonde
Een begraafplaats is meer dan een plek met grafstenen. Dat is een van de eerste opmerkingen die Ten Dam maakt terwijl we wandelen over de begraafplaats. Natuurlijk is het een plek van rouw, maar er valt ook veel te ontdekken voor wie geïnteresseerd is in geschiedenis, cultuur en natuur. Hij wijst op een fossiel van een spons op een plaat Belgisch hardsteen langs de rand van een knekelput, een spontane ontdekking die aantoont dat een begraafplaats ook voor belangstellenden in de paleontologie een interessante plek kan zijn.
De knekelput bevindt zich in het midden van wat de ‘rotonde van Zocher’ wordt genoemd, een uniek element op deze begraafplaats. Deze cirkelvormige verhoging met grafkelders vormt het centrum van de begraafplaats zoals die in 1830 werd aangelegd door landschapsarchitect Jan David Zocher jr. (1791-1870).
Terwijl we de zerken bekijken die de grafkelders markeren, legt Ten Dam uit hoe de rotonde verband houdt met de oorsprong van begraafplaatsen in Nederland. Tot het begin van de negentiende eeuw was het gebruikelijk dat mensen begraven werden in de kerk of op een kerkhof. Protesten om hygiënische redenen leidden uiteindelijk tot regelgeving waardoor het begraven in kerken verboden werd en plaatsen met meer dan duizend inwoners verplicht waren een begraafplaats buiten de bebouwde kom aan te leggen. De elite was het gewend geweest dat hun doden op een prominente plek onder de kerkvloer werden bijgezet, terwijl de armen hun doden meestal op het kerkhof begroeven.
Ter vervanging van de grafkelders in de kerk bedacht Zocher zijn rotonde, waar het Utrechtse patriarchaat alsnog gescheiden van de lagere klassen hun laatste rustplaats kreeg. De ongeveer vier meter diepe knekelput in de kern, die was bedoeld als verzamelplek voor botresten uit geruimde graven, is nimmer in gebruik geweest. De bodem wordt tegenwoordig overwoekerd door braamstruiken.
Prominente doden en symboliek
Het strikte onderscheid tussen rijk en arm verdween in de twintigste eeuw gaandeweg, hoewel aan vele graven op Soestbergen overduidelijk te zien is dat ze toebehoren aan prominente doden. We lopen langs graven van hoge militairen, hoogleraren van de universiteit en rijke families. Zo bewonderen we het imposante grafmonument van vice-admiraal Jan Coenraad Koopman (1790-1855) die op het einde van het beleg van Antwerpen (1832), toen nog als kapitein-ter-zee, zijn vloot vernietigde om te voorkomen dat ze in Franse handen viel.
Niet over het hoofd te zien is de negentiende-eeuwse familiegrafkelder van de familie van Beuningen wier zakelijke imperium in 1896 begon als Steenkolen Handels Vereeniging. Aan de kunstverzamelaars Daniel George van Beuningen (1877-1955) en Frans Jacob Otto Boijmans (1767-1847), die beide begraven zijn op Soestbergen, hebben we het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam te danken.
Een andere invloedrijke persoon die op Soestbergen begraven ligt is professor Christophorus Buys Ballot (1817-1890), de ontdekker van de meteorologische wet voor de windrichtingen en de eerste directeur van het Koninklijk Meteorologisch Observatorium, de voorloper van het KNMI. Van iets recentere datum zijn de graven van architect en meubelmaker Gerrit Rietveld (1888-1964) en van taal- en letterkundige Pieter Jacobus Meertens (1899-1985), oprichter van het volks- en taalkundige onderzoeksinstituut dat tegenwoordig bekend staat als het Meertens Instituut.
Grafmonumenten zitten vaak vol symboliek: Ten Dam wijst op een afgebroken zuil, een symbool van een te vroeg geëindigd leven. Een slang die in zijn eigen staart bijt, oftewel een Ouroboros, staat voor de eeuwigheid of oneindigheid. Een bijzonder aspect op Soestbergen is dat de begraafplaats nog steeds in gebruik is. Tussen graven uit de negentiende eeuw bevinden zich recente graven, wat soms contrasteert: hoort een modern grafmonument van cortenstaal hier wel thuis?
Ten Dam probeert zo min mogelijk vanuit emotie te oordelen. Het is zijn werk om op begraafplaatsen de cultuur-historische waarden van graven en andere funeraire elementen objectief te beoordelen. Daarvoor richtte hij ongeveer tien jaar geleden Bureau Funeralia op. Meestal is Nederland zijn werkterrein, maar hij is ook actief in onder meer India en Suriname om daar te adviseren over zogenaamd gedeeld funerair erfgoed, vaak samen met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
In Suriname adviseert hij ook over het Surinaams funerair erfgoed, waaronder de begraafplaatsen op de Jodensavanne, de enige autonome Joodse nederzetting in de wereld in de zeventiende en achttiende eeuw. Zijn interesse voor begraafplaatsen ontstond toen hij op jonge leeftijd het graf van dichter Gerrit Achterberg (1905-1962) bezocht op Begraafplaats Rusthof in Leusden. De bosachtige uitstraling, de oude grafstenen en de serene sfeer spraken hem aan.
Kronkelende lanen
Gedurende zijn studietijd kwam Ten Dam vervolgens vaak op begraafplaats Soestbergen. Het is nog altijd een plek waar hij jaarlijks terugkeert. Hoe vaak hij er ook al is geweest, er zijn ook voor hem nog steeds nieuwe dingen te ontdekken. In elk seizoen ziet de prachtig begroeide begraafplaats er anders uit. Hier geen rechte paden, maar kronkelende lanen en verrassende doorkijkjes door het groen. Op deze nazomerdag schijnt de zon door het gebladerte van oude beuken, eiken en ceders.
Ten Dam laat twee zerken zien met daarop de namen van twee broers, Hendrik en Hans IJnzo IJnzonides, die in 1899 in de Utrechtse Singelgracht verdronken bij een poging een drenkeling te redden. Pas in coronatijd ontdekte Ten Dam deze graven. Achter elk graf schuilt een verhaal, zegt hij.
Wat Ten Dam aanspreekt op Soestbergen is dat de geschiedenis van twee eeuwen zich hier toont. Er zijn bijvoorbeeld veel graven die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. Het opvallendst zijn de eenentwintig Commonwealth-graven. Een Britse man en vrouw brengen hier op deze dag een eerbetoon aan haar grootvader, die gewond raakte tijdens operatie Market Garden en op 22 september 1944 in een Nederlands ziekenhuis stierf, op een dag na tachtig jaar geleden.
Ten Dam laat ook het gezamenlijke graf zien van vijf zusters die op 5 november 1944 omkwamen toen het Stads- en Academisch ziekenhuis Utrecht werd geraakt tijdens een luchtbombardement door de Britse luchtmacht. Het eigenlijke doelwit was het Centraal Station. Behalve burgerslachtoffers liggen op Soestbergen ook Nederlandse militairen en verzetsmensen begraven. Daaronder bijvoorbeeld verzetsman mr. Cornelis Hadrianus Schuckink Kool (1912-1942) die stierf als gevolg van de ontberingen in kamp Amersfoort.
Goed en fout
Goed en fout liggen bij elkaar op Soestbergen, want hier bevinden zich ook enkele graven van NSB’ers en collaborateurs. Als Ten Dam mensen rondleidt over de begraafplaats vertelt hij dat je bij het graf van Jacob Janse (1897-1941) in de voetstappen van NSB-leider Anton Mussert treedt die de begrafenis van deze NSB’er bijwoonde. De collaborateur werd op 6 juni 1941 aangevallen door tegenstanders en in zijn hals gestoken. Als gevolg van complicaties na een operatie overleed hij enkele maanden later in het ziekenhuis. Zijn begrafenis ging gepaard met veel nationaalsocialistisch propagandavertoon.
Van zulke praal was geen sprake bij de bijzetting op Soestbergen van NSB-politicus Robert van Genechten (1895-1945), die tijdens de bezetting eerst procureur-generaal was bij het gerechtshof in Den Haag en later commissaris van de provincie Zuid-Holland. Hij pleegde zelfmoord op 13 december 1945. Ten Dam vertelt dat Mussert een dag eerder de doodstraf opgelegd had gekregen. Bij Van Genechtens graf staat een beeldhouwwerk van een zittende moederfiguur gemaakt door de Utrechtse kunstenaar Cris Agterberg, zelf ook een NSB-lid. De eikentak die de vrouw vasthoudt en het eikenloof waarmee de zerk is versierd zijn verwijzingen naar de Germaanse mythologie.
Geen spookverhalen
Wanneer je onder begeleiding van Ten Dam een begraafplaats bezoekt, kom je tot het inzicht dat een begraafplaats om diverse redenen een interessante plek kan zijn. Ook voor wie niet direct geïnteresseerd is in funerair erfgoed is Soestbergen een aangename, groene plek om even bij te komen van de stadsdrukte. Bij de ingang staat een brievenbusje waaruit geïnteresseerden een folder met rondleiding kunnen pakken.
Ook op andere historische begraafplaatsen in Nederland zijn soortgelijke wandelroutes te verkrijgen of worden rondleidingen georganiseerd. Funerair erfgoed vertelt ons veel over wie we waren en wie we zijn. Ten Dam heeft niets met spookverhalen en het occulte, maar is een nuchtere onderzoeker die graag uitdraagt dat er veel te ontdekken valt op begraafplaatsen, uiteraard met respect voor de plek die het primair is, een laatste rustplaats. Loop eens rond op een historische begraafplaats in Nederland en je voelt dat tussen de doden de geschiedenis tot leven komt.
