De Europese Akte – 1 juli 1987

Op 1 juli 1987 trad de Europese Akte in werking, die februari 1986 was getekend door de twaalf toenmalige lidstaten van de Europese Gemeenschap (EG). Formeel was het een hoofdzakelijk juridisch document, dat een aantal eerdere Europese verdragen harmoniseerde en dat de Europese Raad – het orgaan waarin de regeringsleiders en gekozen staatshoofden van de Europese lidstaten zetelen – formeel erkende.

Een belangrijk doel van de Europese Akte was om de Europese interne markt te bevorderen. Per 1 januari 1993 zou een gemeenschappelijke markt moeten ontstaan. Tussen de EG lidstaten zouden de grenzen opgeheven moeten worden voor handel en voor personenverkeer. Om dit mogelijk te maken moesten de wetten van de lidstaten geharmoniseerd worden.

Europese besluitvorming

Een terugkerend discussiepunt sinds de oprichting van de Europese Gemeenschap: hoe worden besluiten genomen? Zowel in nationale parlementen als in particuliere verenigingen stemmen de leden bij meerderheid. Wanneer de Europese gemeenschap dit ook zou doen, zou dat de facto betekenen dat niet langer de nationale parlementen, maar ‘Europa’ het laatste woord heeft. Zonder meerderheidsstemming zou echter ieder afzonderlijk land bij iedere beslissing vetorecht hebben, wat op den duur ook tot een onwerkbare situatie kon leiden.

Formeel had het Verdrag van Rome, waarmee de EG in 1957 werd opgericht, al bepaald dat er vanaf 1 januari 1966 gewerkt zou worden met meerderheidsstemmingen. Frankrijk, sinds 1958 geleid door Charles de Gaulle, maakte daar bezwaar tegen. Het gemeenschappelijke landbouwbeleid van de EG werkte in het voordeel van Frankrijk. Zolang unanimiteit vereist was, kon Frankrijk voorkomen dat dit beleid gewijzigd werd. Voor De Gaulle was het ook een principiële zaak. Hij geloofde in het belang van nationale staten. Hij zag de voordelen in van regeringen die gezamenlijk besluiten namen (intergouvermentalisme), maar was tegen het overdragen van bevoegdheden aan instanties die boven de staten stonden (supranationalisme). Afschaffen van het vetorecht van de lidstaten was een stap richting een supranationaal Europa.

Halverwege 1965 liepen de spanningen hierover zo hoog op, dat Frankrijk zich een half jaar terugtrok uit alle Europese instellingen. Normaal zou weglopen betekenen dat de andere leden zelf de besluiten namen, maar het ging hier om een van de twee grootste landen van de zes lidstaten (het andere was West-Duitsland). Uiteindelijk kwam het tot in 1966 tot het compromis van Luxemburg: in principe werden besluiten genomen bij meerderheid, maar een lidstaat mocht bezwaar maken als voor haar vitale economische belangen op het spel stonden.

Formeel kon vanaf dat moment overal over gestemd worden. In de praktijk bleef een voorkeur bestaan voor het vinden van consensus.

Nieuwe impuls Europese eenwording in jaren tachtig

In de jaren zeventig was de Europese eenwording in het slop geraakt. In 1974 bewerkstelligde de Franse president Valéry Giscard d’Estaing de oprichting van een orgaan waarin de Europese regeringen regelmatig zouden overleggen, de Europese Raad, maar daar was het bij gebleven.

In 1985 trad de Fransman Jacques Delors aan als voorzitter van de Europese Commissie. Hij wilde de Europese integratie nieuw leven inblazen. Op bezoek bij verschillende hoofdsteden had hij geconstateerd dat vooral uitbouw van de gemeenschappelijke markt op steun van regeringsleiders kon rekenen. Sinds begin jaren tachtig waren in de meeste Europese landen regeringen aangetreden die inzetten op meer marktwerking. Met de Europese Akte zouden de markten niet alleen meer geharmoniseerd worden, het zou ook makkelijker worden om besluiten te nemen. Omdat de EG in de jaren tachtig zou uitbreiden naar twaalf lidstaten, was het noodzakelijker geworden om besluiten bij meerderheid te kunnen nemen.

Verdrag van Maastricht

December 1991 besloten de Europese regeringsleiders tot een nieuw verdrag, dat onder andere de invoering van de euro regelde. Daarnaast werden er afspraken gemaakt over het opzetten van een gemeenschappelijk buitenlands- en veiligheidsbeleid en omvorming van de Gemeenschap naar de Europese Unie (EU). Aspecten van de Europese Akte – harmoniseren van de markten, meerderheidsbesluitvorming – werden hierin overgenomen. Al sprak men nu niet meer van ‘gemeenschappelijke’, maar van ‘interne’ markt.

Boek: De geboorte van Europa – Een geschiedenis zonder einde