Gewijzigd perspectief – Nederland en de omgang met het water

Als het water in Rijn en Maas eind 1993 sterk stijgt, moeten zo’n 8000 Limburgers hun huizen verlaten. Delen van Roermond en Venlo staan blank. De schok is enorm, want het vertrouwen in waterschappen en Rijkswaterstaat is groot. De Deltawerken hebben het land veilig gemaakt. Toch? In januari 1995 springt de Rijn uit zijn winterbed. Liefst 85.000 inwoners van Ooijpolder, Land van Maas en Waal en Bommelerwaard worden geëvacueerd. Niet iedereen wil dat. Gemeentelijke, provinciale en landelijke autoriteiten verdringen elkaar voor de microfoons.

Een ommekeer komt als de dijk van Ochten in de Betuwe het houdt. In zijn fletse regenjas groeit burgemeester Zomerdijk uit tot de held van de dag. Wie wat verder van het rampgebied afwoont, kan grinniken om de (niet zo) toepasselijke naam van deze eigentijdse Hansje Brinker. De bijna-ramp is het signaal om het Deltaplan Grote rivieren van start te laten gaan: dat bestaat niet alleen uit versterking van zo’n zeshonderd kilometer dijken maar ook uit de aanwijzing van grotere waterbergingsgebieden. De rivieren krijgen de ruimte. Het is een omslag in het denken. Niet tegen de natuur in, maar met de natuur meebouwen -bewegen en -denken, wordt de leus.

Schraapsel

Bovenstaande komt uit de vorig najaar verschenen Historische Wateratlas van de hand van de archivarissen Martin Berendse en Martin Brood. Het is het vierde deel van een serie Historische Atlassen. De eerste twee delen gaan over Nederland als ‘toevallig bijeengeraapte landstreken’, deel drie zet ons land neer als verzameling van 56 verenigde steden. In dit vierde deel staat waterland Nederland centraal. Maar… is het eigenlijk wel land? Nauwelijks, zo foeterde de Engelse dichter Andrew Marvell in 1653 tijdens de Eerste Engelse zeeoorlog. Holland is niet veel meer dan het ‘schraapsel van de Britse stranden’, als je er goed over nadenkt, is het weinig meer dan ‘onverteerd braaksel van de zee’, dat de Nederlanders toeviel door de ‘gepaste toewijzing’¹. Kijk, dat is nou nog eens superieur schelden!

In 75 onderwerpen, verdeeld over 5 hoofdstukken, komt dat zompige verleden van ons waterland aan bod. Beeldmateriaal domineert zoals je dat van een atlas verwacht. Dat bestaat behalve uit prachtige historische overzichtskaarten, schilderijen, schoolplaten, tekeningen en foto’s. De tekst vult aan. Jammer is dat de kaarten soms aan de kleine kant zijn afgedrukt, zodat details moeilijk te zien zijn. Voor kaartmateriaal is een beeldscherm met zijn in- en uitzoommogelijkheden echt superieur, net zo als papier dat nog altijd is voor teksten.

Allerheiligenvloed

Het eerste hoofdstuk loopt tot 1170, de Allerheiligenvloed. In dat jaar breekt de veenrug tussen Texel, Wieringen en Stavoren, die tot dan toe Friesland en Noord-Holland nog verbindt. Het zeewater maakt van het Almere een Zuiderzee. De oer-situatie dateren de schrijvers zo’n 12.000 jaar terug, als het klimaat opwarmt en de laatste IJstijd afloopt. Gevolg is dat de Noordzee oprukt en de huidige kustlijn nadert. Die periode is het Holoceen gaan heten. Overigens had de zee honderdduizend jaar eerder Amersfoort al eens bereikt, dus een stuk verder landinwaarts. De negentiende-eeuwse Utrechtse hoogleraar Pieter Harting bedacht voor die warme periode tussen de twee laatste IJstijden in, de naam Eemien, naar de Eemvallei bij Amersfoort. Toen stond het water zo’n zes meter hoger dan tegenwoordig en was het gemiddeld enkele graden warmer. In het holoceen verdween Doggerland, het in de IJstijd drooggevallen Noordzeegebied, weer onder water. Bewoners van onze streken kregen millennia lang te maken met stijgende grondwaterspiegels en dus vernatting. In grote delen van het land maakte veenvorming bewoning heel lang vrijwel onmogelijk.

Zee<->land

In Zeeland ontstonden de duinen langs de kust al 4000 jaar geleden. De naam ‘Zeeland’ is natuurlijk veel recenter. Als basaltwoord (bas-alt, dus een woord dat innerlijk tegenstrijdig is) typeert het ons water<->land ten diepste.² Niet alleen het huidige Zeeland trouwens, Friese mythen spraken in de middeleeuwen over de ‘zeven zeelanden’ tussen Zwin en Wezer die omgeven waren door zee en veenmoerassen. Over land waren deze halve eilanden moeilijk te bereiken, over water des te beter. In al die kustgebieden grepen mensen in door dijken en sluizen te bouwen. Net als in Groningen, Friesland en Holland verlieten de inwoners van Zeeland in de vierde eeuw na Christus hun ‘gebied, een nog altijd niet helemaal verklaarde volksverhuizing. Later immigreerden nieuwe groepen in deze landen.

Veel waterige situaties zijn we vergeten. Neem het Oer-IJ. Eind negentiende eeuw verdwenen bij werkzaamheden grote hoeveelheden zand in ‘zinkgaten’ onder het IJ. Het was een raadsel hoe dat kon. In 1951 toonde een Turkse promovendus aan de Universiteit van Wageningen, Ali Riza Güray, aan dat tussen de monding van de Vecht en Castricum een grote, diepe zee-inham had gelegen. Dat Oer-IJ was vergelijkbaar met de Westerschelde. Het zand was er weggespoeld en vervangen door slappe veengrond. Van dat oer landschap zijn nog altijd de sporen te zien, aldus de auteurs.

Dolle aard

In de rest van het boek maakt de lezer een fiks aantal sprongen door de tijd. Van de aanleg van de eerste dijken in de middeleeuwen, tot de molens en droogmakerijen in de eeuwen na 1500. Onbekender dan de watersnoodrampen in Zeeland en Holland is het verhaal over de Dollard, waar de zee als een ‘dolle’ tekeer kon gaan. Vanaf de late middeleeuwen maakten zee-inbraken tientallen dorpen in Oost-Groningen onbewoonbaar. In de eeuwen daarna maakten stoere polderwerkers die verliezen weer ongedaan.

Het boek bestrijkt het hele land zoals de copes in Holland in de hoge middeleeuwen, waarbij ontginners met toestemming van de graaf van Holland veenland ontwaterden en in cultuur brachten. Aan de orde komen de eerste waterschappen, de oudste sluizen, de inpoldering van het Bildt, dat deel van Friesland waar Hollandse immigranten land aanwonnen. Verder: de ontginningen van het reusachtige Bourtanger moeras tussen Nedersaksen en Oost-Groningen in, de vernietigende paalworm in de achttiende eeuw, de eerste molens en stoomgemalen, de militaire waterlinies, de bescherming van natuurgebieden in de Peel in de jaren zeventig, en steeds weer: stormrampen. Die werden al vaker bestreden met vernuft en minder met gebed. De watersnoden werden na 1953 ook zeldzamer al blijven (bijna) rampen mogelijk, zoals in de zomer van 2021 nog maar weer eens bleek.

Marker Wadden

Berendse en Brood schreven met de Historische Wateratlas een mooi boek. Ze grijpen terug op Anton Albert Beekman die in de negentiende eeuw de grondlegger was van de historische geografie en ‘als geen ander’ de geschiedenis van de Nederlandse waterstaat in kaart bracht. Beekman liet geen ‘zeearm, rivier, kanaal, beek, vaart, meer, geul, kil, kreek, sprank’ onbesproken. Zo ver gaan de schrijvers van dit boek gelukkig niet, ze kiezen hun onderwerpen met zorg. De ondertitel ‘de drijvende kracht van Nederland’ is misschien een knipoog naar de toekomst. Laten we hopen dat we in een opwarmend Nederland in elk geval blijven drijven. Het is natuurlijk ook een vaststelling. Die ligging in de delta is de essentie van dit land. Nederland leeft van het water, op het water en als we dat niet serieus nemen, verzuipen we erin. Nederlanders vloeit water door de aderen. Een gemis in het boek is dat de toekomst en scenario’s daarvoor maar summier aan bod komen.

De Historische Wateratlas eindigt met de verandering van perspectief, die zichtbaar wordt in de plannen voor ‘ruimte voor de rivier’ die in 2007 zijn ingegaan en met de heel recente schepping van nieuwe natuur in de Marker Wadden. Is dat nieuwe perspectief onomstreden? Dat sommige politieke partijen dat nooit ingepolderde stuk IJsselmeer anno 2022 alsnog willen opofferen aan verdere verstedelijking, geeft wel te denken.

Boek: Historische wateratlas NL

Noten