Gif of gal? De dood van ‘Madame’

Johan de Witt correspondeerde vaak en veel met Nederlandse diplomaten in het buitenland. Dit blijkt wel uit de zesdelige bronneneditie die Hendrick Scheurleer in de achttiende eeuw maakte.¹ De hierin opgenomen correspondentie is maar een selectie en zou aangevuld kunnen worden met nog vele andere brieven van ambassadeurs en ambassadepersoneel. Zo vonden wij in het Archief van de Staten van Holland kopieën van brieven die Christiaan Constantijn Rumpf in 1670 uit Parijs had verstuurd aan Johan de Witt.² Rumpf volgde de gebeurtenissen aan het Franse hof op de voet en deed daarvan verslag in zijn brieven aan de raadpensionaris. Verrassend genoeg geven deze brieven een bijzonder inkijkje in de geneeskundige praktijken in de zeventiende eeuw.

‘Men wil mij van goeder handt versekeren…’

Officiële verklaringen en nieuwsbrieven waren niet Rumpfs belangrijkste bron van informatie, want in bijna iedere brief schrijft Rumpf wel dat iets hem ‘van goeder handt versekert’ was of dat iets hem in een vertrouwelijk gesprek was verteld. Rumpf wist dus wel met welke mensen uit het Franse roddelcircuit hij regelmatig contact moest hebben om op de hoogte te zijn van alle ins en outs aan het Franse hof.

Aderlaten, mineraalwater en andere 17e-eeuwse remedies

In Rumpfs brieven vinden we opvallend vaak nieuws over de medische gesteldheid van de hovelingen. Ook in het reisjournaal dat Rumpf van 1672-1674 bijhield komt naar voren dat Rumpf over veel medische kennis beschikte die hij in het dagelijks leven kon inzetten, bijvoorbeeld toen zijn echtgenote haar hoofd stootte.⁴ Rumpfs aandacht voor geneeskunde is, gezien zijn achtergrond, niet zo gek. Hij studeerde medicijnen in Leiden en werkte daar na zijn studie ook een tijd als arts. Ook zijn vader, Christian Rumpf, was een bekende arts, die zelfs lijfarts van paltsgraaf Frederik V en de Oranje-prinsen Maurits en Frederik Hendrik was geweest.⁵

Over de Spaanse koning weet Rumpf op 6 juni 1670 te melden dat hij een ‘dubbele tertiaen’ had, ernstige koorts. Ook de gezondheid van de Franse koning volgde Rumpf nauwkeurig. Zo schrijft hij op 24 juni 1670 dat alle hovelingen zich in Versailles bevonden, omdat de koning daar gebruik maakte van ‘het badt ende de minerale wateren’. De verminderde eetlust van de koning, een man die normaal gesproken toch een ‘redelijk groot ethicus’ was, baarde zijn artsen zorgen. Zij wilden eigenlijk opnieuw overgaan tot een aderlating, maar de koning dacht dat hij zich daardoor alleen maar slechter zou voelen. Hij ging liever naar de ‘heete baden ende minerale wateren’ van Bourbon.

Plotselinge dood van ‘Madame’

Op 4 juli 1670 meldt Rumpf aan De Witt dat ‘Madame’ plotseling – en onder verdachte omstandigheden – was overleden. Deze ‘Madame’ was ook al in eerdere brieven aan de orde gekomen. Het gaat om Henrietta Anne Stuart, de zus van de Engelse koning Karel II, die door haar huwelijk met de hertog van Orléans, Filips I, de schoonzus van Lodewijk XIV werd. Henrietta Anne speelde zichzelf nogal in de kijker: verschillende tijdgenoten vonden haar erg charmant, zij zou een intieme band met de Franse koning hebben gehad en ze zou zelfs hebben bijgedragen aan de totstandkoming van het geheime Verdrag van Dover dat in 1670 door de Engelse en Franse koningen werd gesloten.⁶

Henrietta Annes echtgenoot zou niet blij zijn geweest met alle politieke activiteiten van zijn echtgenote. Ook Rumpf was daarvan op de hoogte. Op 28 maart meldt hij de Witt dat er…

‘geseght werdt, dat Monsieur alle middelen aenwendt om Madame van die reyse [naar Dover] te detourneren, selver soo verre, datter eenige verwijderinge tusschen die twee hoge stants persoonen ontstaen soude zijn’.

Al met al stond hun huwelijk sowieso bekend als ongelukkig.⁷

Des te verdachter was Madames plotselinge dood op 30 juni 1670. Henrietta Anne voelde zich de dag daarvoor al niet goed en dacht zelf direct aan vergiftiging.⁸ Rumpf brengt De Witt op 4 juli op de hoogte van de verdachte situatie. Ook Madames broer, Karel II, vertrouwde het niet en hij stuurde Engelse dokters en chirurgijns naar Parijs om het lijk te onderzoeken. Rumpf las het rapport van de artsen en concludeerde dat de geruchten over vergiftiging onzin waren. Er was volgens Rumpf…

‘…een overvloet van verbande galle […] door het geheele geopende lichaem verspreyt gevonden’.

Maar hoe kwam die gal daar dan? Ook daar heeft Rumpf een verklaring voor. Op 18 juli legt hij zijn visie aan De Witt uit, een visie die toch wel dicht bij de moderne visie van artsen komt: heb aandacht voor de individuele patiënt. De gal die in Madames darmen zat was het gevolg van een slecht beleid van haar artsen. Henrietta Anne zou zich al een aantal jaren niet zo fit voelen, zoals wel meer dames, aldus Rumpf. Ze had van haar artsen ‘nu het eene dan wederom het ander advis’ gekregen. En die artsen waren ‘soo heel dogmatijck niet’. Op advies van een van haar artsen had Henrietta Anne daarom enkele weken lang perziken en ander fruit op een nuchtere maag gegeten, ‘daer op t’elckenkeere nemende een goeden dronk claer fonteinwaeter’. Voor velen werkte deze methode, aldus Rumpf, maar niet voor iedereen. Hij verbond er een diepe wijsheid aan, die nog altijd geldig is: ‘Duo cum faciunt idem, non est idem’, oftewel: ‘Wanneer twee hetzelfde doen, is het niet hetzelfde.’⁹

~ Lidewij Nissen

Boek: De ware vrijheid – De levens van Johan en Cornelis de Witt

Huygens ING werkt momenteel aan de digitalisering van een deel van het brievenarchief van raadpensionaris Johan de Witt (1625-1672). Het gaat in eerste instantie om brieven uit de zesdelige bronneneditie van Nicolaas Japikse en Robert Fruin: Brieven aan en Brieven van Johan de Witt (Den Haag 1906-1919). Deze digitale collectie wordt de komende jaren uitgebreid met gegevens van de ongepubliceerde brieven, om zo een digitale catalogus te worden voor de volledige correspondentie van Johan de Witt. Met een team van stagiaires en gastonderzoekers onder leiding van Ineke Huysman (onderzoeker Huygens ING) wordt momenteel hard gewerkt aan de invoer van de metadata van de brieven van en aan Johan de Witt. Projectmedewerkers bloggen zo nu en dan over het project. Sommige van die blogs, zoals bovenstaande, worden ook op Historiek gepubliceerd.

Noten