Arabische Lente langs de oostgrenzen van de Europese Unie?

In 2011 was de wereld getuige van de ´Arabische lente´ die in het Midden-Oosten een revolutionair domino-effect teweegbracht. De vraag is of het aannemelijk is dat een soortgelijk scenario op korte termijn kan plaatsvinden langs de oostgrenzen van de Europese Unie. Specifieker, kan het vuur dat in Kiev is opgelaaid, de ogenschijnlijk immobiele oppositie in Wit-Rusland nieuw leven inblazen?

Op nog geen drie uur vliegen van Nederland ligt, aan de oostelijke grenzen van de Europese Unie, het land van ´de laatste dictator van ons continent´, Wit-Rusland. Hier zwaait al twintig jaar president Aleksandr Loekasjenko, voormalig directeur van een kolchoz (een collectieve staatsboerderij in de voormalige Sovjet-Unie), de scepter. Afgezien van de demonstraties die in december 2010 na de, door veel Witrussen frauduleus en onwettig beschouwde, herverkiezing van Loekasjenko plaatsvonden, is het opvallend rustig in de hoofdstad Minsk. Zeker vergeleken met de revolutionaire situatie van de laatste drie maanden in buurland Oekraïne. Hier wordt al maanden geprotesteerd tegen het beleid van president Janoekovitsj. Net als in Oekraïne heerst er in Wit-Rusland onvrede over de ondemocratische regering.

Het beeld dat in het Westen over Wit-Rusland bestaat liegt er niet om. Velen denken aan een politiestaat waar, zoals in George Orwell’s dystopische roman 1984, iedereen vierentwintig uur per dag in de gaten wordt gehouden. Hoe is het echt in de voormalige Sovjetrepubliek?

De Wit-Russische Natalia (28), young urban professional uit Minsk, nuanceert het beeld.

‘In het dagelijkse leven kun je veilig op straat lopen, maar de Wit-Russen voelen wel degelijk restricties. Zo zijn er veel beperkingen voor ondernemers die een bedrijf willen oprichten, heeft de staat de belangrijkste industrieën onder zijn hoede en is er sprake van eenzijdige, pro-regeringsgezinde media.’

Volgens Natalia weegt het negatieve beeld dat over hun land bestaat zwaar op de schouders van de Wit-Russen. Loekasjenko spreekt namens de Wit-Russen, echter een groot deel van het volk voelt zich niet vertegenwoordigd door hun president.

‘Er is geen respect voor hem, hij behoort niet tot de intelligentsia, hij is machtswellustig en schept een negatief beeld van het land.’

In de eerste zeven jaren van zijn presidentschap (1994-2001) werd Loekasjenko door meer dan de helft van het Wit-Russische electoraat gesteund. Echter, na deze periode werd de ware aard duidelijk van de president, hij bleek geobsedeerd door macht en beschouwde zijn land als zijn eigen koninkrijk. Dit schoot bij de meeste Wit-Russen in het verkeerde keelgat. Hoewel er enerzijds sprake was van een dalende steun voor de president, lukte het Loekasjenko om na 2001 de belangrijkste machtsbasissen zoals het leger, de politie, en de rechtspraak aan zich te binden. Politieke tegenstanders verdwenen op mysterieuze wijze, zonder dat men wist wat er met hen gebeurde. Er vonden veel showprocessen plaats en politieke tegenstanders werden monddood gemaakt door hen te veroordelen tot gevangenisstraffen. Nadat in december 2010 een kort oproer ontstond naar aanleiding van de frauduleus verlopen presidentsverkiezingen, is het echter akelig stil. ‘Mensen zijn bang voor de consequenties en kiezen derhalve om zich afzijdig te houden van massale protesten’, aldus Natalia.

De uitbarsting van protest in 2010 wordt door de Wit-Russische toegedicht aan het feit dat Loekasjenko ervan werd verdacht dat hij, twee weken voor aanvang van de officiële verkiezingen, grote groeperen ouderen en studenten verplicht had te stemmen en dat hij deze stembiljetten verwisselde met pro-Loekasjenko stembiljetten. Dit terwijl volgens Natalia de president op het moment van de verkiezingen slechts 30 procent van de bevolking achter zich had. De bevolking was het zat dat zij voor de zoveelste keer voor de gek werden gehouden door hun eigen president.

Maar zoals in vele landen waarin er weinig in de melk te brokkelen valt voor de gewone man, is er wel degelijk sprake van een vorm van oppositie in Wit-Rusland. Hoewel de televisie en radio volledig in dienst staan van Loekasjenko, zijn er oppositiekranten en -websites, waarin het huidige regime wordt bekritiseerd. Toch denkt Natalia niet dat de Oekraïense protesten op korte termijn het opportunisme en durf bij haar landgenoten zal bewegen tot massale protesten, laat staan dat een revolutie kan worden ontketend. Juist het ontbreken van een enige vorm van een democratische structuur in Wit-Rusland is hier debet aan. Hierdoor voelen de inwoners van het buurland meer vrijheid om zich te uiten.

Tevens speelt een wezenlijk karakterverschil mee, aldus de Wit-Russische:

‘Wit-Russen zijn van nature meer bescheiden en zijn geneigd minder risico´s te nemen dan Oekraïners’.

Zij denkt dat een toekomstige opstand in Wit-Rusland eerder zal ontstaan wanneer de laaggeschoolde arbeidersklasse als eerste geraakt wordt door een economische crisis.

The Economist Intelligence Unit (EIU) van The Economist noemt Wit-Rusland, net als andere ex-Sovjetstaten zoals Kyrgyzstan, Moldavië, Tajikistan en Turkmenistan, als potentieel land waar dit jaar grootschalige protesten kunnen ontstaan. Economische crises alleen zijn echter onvoldoende volgens het Britse tijdschrift. Een erosie van vertrouwen in overheidsorganen, slechte sociale voorzieningen, etnische spanningen en grote inkomensongelijkheid maken de kans op opstanden groter, volgens het tijdschrift.

Loekasjenko lijkt voorlopig nog veilig in zijn zetel te zitten. Alhoewel de temperatuur in Minsk weer wat menselijkere vormen aanneemt lijkt een ‘Wit-Russische lente’ nog ver weg. Echter, een forse economische crisis en het gelijktijdig optreden van andere sociale factoren van onrust kunnen de positie van de ex-kolchozdirecteur alsnog doen wankelen. Dat dictators niet langer onbezorgd hun gang kunnen gaan is de afgelopen jaren immers wel gebleken.

~ Michiel van Herpen