Yuval Noah Harari en de pijlers van de beschaving

Een jaar geleden kwam het eerste deel uit van Sapiens. Een beeldverhaal. Het werd uitgebracht door de Israëlische virtuoos Yuval Noah Harari en zijn team. Het was een verrukkelijk boek vol knotsgekke grapjes, waarbij het ingenieuze verhaal, de tekeningen, inkleuring en de boodschap de lezer/kijker in de ban hielden. Nu ligt deel twee in de winkel met als titel De pijlers van de beschaving. Lukt het Harari cs opnieuw om ons mee te zeulen naar zijn universum van filosofische allesweters, fantasiefiguren uit de toekomst en Fred Flintstone-achtige karakters uit het verre verleden?

In dat eerste deel liet Harare zien hoe de vroege mens honderdduizenden jaren geleden ronddartelde over toendra en steppe en erin slaagde om naar de top van de voedselpiramide te klimmen. Mede dankzij de (on?)bewuste liquidatie van talloze dieren- en mensensoorten kon een geslacht van jagers-verzamelaars gaan domineren: onze voorouders! Ze dankten dat aan en snelle cognitieve evolutie, aan het ontstaan van taal en denkvermogen. Gedeelde verhalen maakten het mogelijk op één lijn te komen, zo ontstonden groepen gelijkgestemden; ze lieten mensen geloven in eenzelfde afkomst en bestemming, in zingevende rituelen en symbolen, in – in onze tijd – hogere doelen en aanvaardbare middelen.

Het leven van de jagers-verzamelaars was trouwens paradijselijk, de vroege mens kon gedijen zonder zich al te druk te maken. Moeder Aarde kon wel een stootje velen, zij was niet alleen woest maar vooral… ledig. Aan de einder lagen altijd nieuwe onlanden en wildernissen. Toch ging onze voorouder soms tekeer als een vos in het kippenhok. Daarom eindigt deel 1 van Sapiens in de rechtbank, waar rechter Gaia (Grieks voor aarde) die vroege mens voor het gerecht daagt.

II Verloren paradijs

Hoe ging het hen verder af? Zij en hij ‘ontwikkelden’ zich weg uit het Paradijs, ze gingen over op landbouw en veeteelt. Dat was eigenlijk een stap achteruit op de beschavingsladder. Harari laat zijn prehistorische stripfiguren heerlijk kibbelen over de voor- en nadelen van landbouw. Het ene koppel gelooft heilig in controle over dieren en akkers, in de priesters die hen voorlichten en in een toekomst waarin alles beter zal worden. Het tweede stel gelooft daarentegen alleen in het hier en nu, leeft bij de dag en hecht aan de vrijheid die verzamelen en jagen biedt. Het eerste stel, oordeelt Harari, is in de val getrapt van een tarwe ‘aartje’, dat zich voordoet als verlosser maar in werkelijkheid een duivel die mensen knecht. Landbouw is een Faustiaans pact dat kleine voordelen biedt voor de korte termijn, maar grote nadelen op de lange termijn.

Die geleidelijke overgang naar landbouw maakte groei mogelijk, mensen kregen meer kinderen, maar werden gevoeliger voor de beestjes op hun beesten, de bacteriën en virussen van koeien, paarden, honden, katten, geiten en schapen. Landbouw maakte homo sapiens als soort succesvol maar het individuele levensgeluk was er niet bij gebaat, zegt Harari. Aan hun grimmig gelijk hadden jagers en verzamelaars ook niets. Nee, na verloop van tijd marginaliseerden ze, stierven uit of trapten ook in de val van het diabolische aartje!

Complexere samenlevingen konden alleen bestaan dankzij innovaties. Een belangrijke nieuwe pijler was de ontwikkeling van cijfers en letters. Zo toonden mensen aan dat ze belastingen betaalden en dat hun huis van hen was. Ook konden ze hun aantekeningen op een later tijdstip raadplegen. Uit de cijfers ontstonden de letteren en daarmee poëzie, literatuur, wetenschap, historie en godsdienst. Uit de cijfers en notaties ontstonden regels en een bureaucratie. Toch is dat nog onvoldoende basis voor een samenleving, en soms hoogst irritant. Het is een niet te missen kans: Harari laat zich over regels en wetten informeren door Franz K., die naar eigen zeggen wacht op zijn proces.

De andere pijler was die van de ‘imaginaire verhalen’, die ook in het eerste deel al aan de orde kwamen. Vertellingen inspireren mensen om een gezamenlijk doel te formuleren, samen te werken hun samenleving te structureren. Toch hoeven die verhalen niet perse waar te zijn, integendeel, het zijn verzinsels van mensen over een beste manier van leven. Verhalen over God, democratie, gelijkheid of hiërarchie, de natie of de waarde van de beurskoersen, ze komen niet van boven, maar van beneden. Hier wringt de schoen, zo blijkt uit het laatste hoofdstuk.

Het kastenstelsel in India legde ooit ongelijkheid van groepen mensen vast als basisprincipe, maar in werkelijkheid hadden groepen mensen voordeel bij deze voordelige ongelijkheid. Of een ander voorbeeld: de Amerikaanse grondwet van 1776 kende mensen – naar de idealen van de Verlichting – natuurlijke en onvervreemdbare rechten toe en formuleerde doelen als het recht op leven, op vrijheid en op het najagen van geluk. Maar schokkend genoeg gold dat niet voor alle Amerikanen, niet voor uit Afrika gehaalde slaven, niet voor vrouwen, niet voor indianen, lange tijd ook niet voor immigranten uit ‘moeilijke landen’. In een mooi gedachtenexperiment herformuleren Harari’s stripfiguren de tekst van de Amerikaanse grondwet.

“Wij beschouwen deze waarheden als vanzelfsprekend bevestigd door de beschikbare bewijzen: dat alle mensen als gelijken verschillend worden geschapen zijn geëvolueerd, dat zij door hun schepper & met een zekere onvervreemdbare rechten met zekere mutabele kenmerken zijn geboren begiftigd, dat zich daaronder bevinden het leven, de vrijheid en het nastreven van plezier geluk.” (96-99)

(NB: doorgestreept zijn de oorspronkelijke woorden)

Maar, zo blijkt uit het vervolg, een grondwet-tekst die uitsluitend meetbare biologische begrippen wil hanteren, is nog geen inspiratiebron. Dat we zonder verhalen, lees ideologieën, zonder verbindende ideeën kunnen, dat gelooft Harari niet. Hier toont de Israëliër zich een leerling van Voltaire die ooit waarschuwde dat het beter was niet aan zijn knecht te vertellen dat God misschien niet bestond, want dan zou hij zijn spullen stelen! Ofwel, samenlevingen kunnen door hun hoeven zakken als de meeste mensen niet meer in dragende verhalen geloven! De val van de Muur nu ruim dertig jaar geleden is er een puik voorbeeld van.

Veel aandacht is er tenslotte voor vrouw, man en genderrollen, ook vaak verzinsels immers. Hoe kan het dat vrouwen die beter schijnen te kunnen samenwerken dat vermogen toch niet hebben omgezet in betere posities? Spierkracht als criterium moet het toch al tijden afleggen tegen communicatievermogen? Hoe kan het dat agressieve bullen door olifant-koeien uit de matriarchale kudde worden verdreven, terwijl ze bij mensen de boel verstieren?

III

Ook dit boek is weer mooi gemaakt, getekend en geschreven en heel leesbaar. Maar wie deel één heeft gelezen zal nu toch minder verrast zijn door dit tweede deel, dat wat minder vaart heeft en wat filosofischer uitpakt. Dit deel biedt minder geschiedenis en is meer een politiek filosofisch traktaat.

De boodschap is er niet minder helder om.

De ‘pijlers van de beschaving’ kun je niet zomaar omverhalen, want dan stort het dak in. Maar verandering is wel mogelijk. Hoe dan? De schrijver komt verrassend genoeg met het oerbeeld van de eeuwige tweestrijd tussen een ‘goede hemelman’ en een ‘kwade hemelman’, zelfs Harari kan dus moeilijk buiten de vertrouwde maar imaginaire kaders denken! Zijn aanbeveling: steun het goede, maar vindt de juiste balans. Dat is helaas wel een open deur. Op een andere vraag is het antwoord overtuigender: hoe kunnen mensen tussen goed en kwaad onderscheiden? Het criterium is: lijdt er iemand onder een imaginair verhaal?

Gelukkig is de schrijver optimist: Veranderen kan, denk eens aan de feministische revolutie, wat is er op vreedzame wijze al veel veranderd! We kunnen de software van de samenleving wel degelijk herschrijven. Hoop spreekt ook uit het motto van dit boek:

‘Voor onze voorouders, die de pijlers bouwden, en de betere voorouders die we zelf zullen worden’.

Boek: Sapiens 2 – De pijlers van de beschaving

Bekijk dit boek bij: