Hilma af Klint schilderde het onzichtbare

Pas twintig jaar na haar overlijden mochten haar kunstwerken aan het grote publiek getoond worden. Dat besliste Hilma af Klint in haar laatste wilsbeschikking. De Zweedse schilderes (1862-1944) meende dat de mensen haar kunstwerken nog niet begrepen. Als pionier van de abstracte kunst was Hilma immers geïnspireerd door wetenschap, door religies, door spiritisme, door feminisme en door haar eigen denkpatronen. Ruim 1.300 schilderijen en 124 schrijfboekjes van meer dan 26.000 pagina’s wachten nog op onderzoek.

Dat vertelde Erik af Klint, neef en erfgenaam van Hilma over het visionaire werk van zijn tante. Erik af Klint was jarenlang (vice-)admiraal bij de Zweedse zeemacht en was één van de experten voor het bewaren van de Zweedse neutraliteit tijdens de tweede wereldbrand.

Als militair zette Erik af Klint de familietraditie voort. Ook grootvader en overgrootvader af Klint waren militaire zeevaartspecialisten en werden voor hun verdiensten in de adelstand verheven. De vader van Hilma was eveneens zeevaartofficier en leidde de militaire academie, het Karlberg Paleis nabij Stockholm, waar Hilma geboren werd.

Op een foto genomen in haar atelier, neigt Hilma haar hoofd lichtjes naar rechts, in de richting van een portret op de achtergrond. Dat toont haar grootvader Gustaf die de Sveriges Sjöatlas, een kaart van de Zweedse territoriale wateren opstelde.

Verbluffende vakkennis

In zekere zin zijn de schilderijen van Hilma af Klint ook kaarten ‘die de weg willen wijzen’. Haar plastisch werk is een vertolking van haar zoektocht. Een speuren naar de ‘Boom der Kennis’, een serie in een combinatie van waterverf, gouache, grafiet en inkt (1913-1915). Het is eveneens een versmelting van het christelijke scheppingsverhaal met mystieke elementen.

De drang naar kennis werd Hilma meegegeven door haar familiaal milieu. Haar vader Victor doceerde wiskunde, astronomie, navigatie. Ook Hilma wordt als meisje onderwezen in exacte wetenschappen maar haar ouders laten haar wel toe om als een van de eerste vrouwen les te volgen aan de Academie:

Mannen mochten gratis studeren aan de Academie maar vrouwen dienden inschrijvingsgeld te betalen. Tracey Bashkoff, directeur en curator van het Guggenheim Museum New York

Ondanks de strikte Lutheraanse omgeving mag Hilma er ook naaktmodellen tekenen. Een zeldzaamheid in de negentiende eeuw en een paar van haar tekeningen van naakte mannen én vrouwen zijn bewaard.

De schilderijen die Hilma publiekelijk toont, zijn meer traditionele werken: portretten en landschappen zoals het licht impressionistisch, wat symbolistische Summer Landscape (1888). Van die kunstwerken kan ze behoorlijk leven:

Deze schilderijen tonen ook aan dat Hilma wist wat de eigentijdse tendensen in de kunstwereld waren. Ze bewijzen ook dat Hilma behoorlijk wat gereisd heeft: naar Duitsland, Frankrijk, Nederland, België, Groot-Brittannië, Italië… Tracey Bashkoff

Bij die ‘realistische’ werken horen ook haar verbluffende studies van papavers, van kleine viooltjes, maar ook van kevertjes, van insecten… Haar verwondering over natuur en de complexiteit ervan is een constante. En botanica was ook een onderdeel van haar opleiding.

Wenteling

Een thema dat terugkeert, is de slak, een caracole met een draaiend slakkenhuis. Die wenteling zit ook in de door haar getekende wenteltrap ‘die naar boven leidt’. Toeval of niet: een retrospectieve van Hilma’s werk werd in 2018 in het Guggenheim in New York georganiseerd. Dat iconische, witte bouwwerk (1959) van architect Frank Lloyd Wright heeft eenzelfde organische vorm dankzij de cirkelende, zachte helling. Het is een ‘tempel voor kunst’.

Die wenteltrap was de spil van de ‘Tempel’ die Hilma begin twintigste eeuw al wilde bouwen. Een rond gebouw van drie verdiepingen en een toren. Vanaf 1906 begint ze reusachtige schilderijen te maken, altijd in series waaronder Altarpiece no. 1. In totaal werden dat 193 niet figuratieve schilderijen en tekeningen. Een schilderij elke vijf dagen.

De ‘Tempel’ is er nooit gekomen. Maar de kunstwerken werden bewaard. Sommige werken, zoals The Ten Largest (1907), alweer een serie, schilderde ze vermoedelijk op de grond, wegens hun omvang. Die grote papier-op-doek werken van meer dan 3 bij 2 meter, voerde ze uit in temperatechniek, een techniek die in de Italiaanse vroegrenaissance werd gehanteerd. Hilma had die tere werken in (onder meer) Florentijnse kerken bewonderd. Hun spirituele kracht beviel haar want ook Hilma wilde meer geestelijke genoegdoening en niet louter prentjes.

Nieuwe tijden, nieuwe werkelijkheden

Vandaar ook haar levenslange zoektocht naar religies en allerhande filosofieën, maar ook nieuwe hypotheses en spirituele denkwijzen als theosofie en later antroposofie.

Die eerste decennia van de twintigste eeuw waren een verwarrende onstabiele periode: in 1905 scheurde Noorwegen zich los van Zweden en werd een onafhankelijk koninkrijk. Aan de andere zijde bevrijdde Finland zich van honderd jaar Russische overheersing. In Rusland zelf waren er sociale conflicten die leidden tot de Revolutie in 1917 en de USSR.

In dat wankel tijdsgewricht leefde en werkte Hilma, dochter en kleindochter van… militairen. Ze zoekt naar houvasten, naar antwoorden op vragen. De voorbije negentiende eeuw was immers een tijdperk van nieuwe technische vondsten en van wetenschappelijke ontwikkelingen, van het ‘positivisme’… Telefoon, elektriciteit, radiogolven, radiografische beelden, luchtvaart… worden ontwikkeld. Darwin ontwikkelt zijn evolutietheorie. Atomen worden gedetecteerd. Microscopische prutsen die niet met het blote oog waar te nemen zijn. Wat is er nog meer dat het oog, de menselijke waarneming niet kan zien? Wat is nog verborgen voor onze ogen en ons verstand? Is er een ‘hogere waarheid’? Wat kon nog de werkelijkheid verklaren? Of wie? Hoe hangen de dingen aan mekaar? Hoe ontstond de wereld? Wat was er in den beginne?

Hilma speurt religies af. Rond boeddhisme maakt ze een indrukwekkend, schijnbaar eenvoudige olieverf. Maar zij en haar tijdgenoten staan ook open voor hindoeïsme, boeddhisme, jodendom ( de zevenpuntige ster). Zelfs een esoterische beweging als de Rosenkruisers, trekt haar aandacht. Op een foto van een huisaltaartje prijkt in het midden een kruisbeeld met een roos erbij. Zelf draagt ze om haar hals een zilveren kruisje met een slingerende roos. The WU/Rose is de titel van een Eros-serie (1907) voor ‘De Tempel’.

Tussen 1612-1616 werden manifesten met de naam Christian Rosenkreuz gepubliceerd waarvoor in de negentiende eeuw een hernieuwde belangstelling ontstond. Vooral theosofen en antroposofen zochten naar inspiratie in dat zeventiende-eeuws complex gedachtegoed.

Spritisme & feminisme

Esoterisme en spiritisme tierden welig in de tweede helft van de 19e eeuw als een soort zijtak/alternatief/aanvulling op de nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen. Vooral in artistieke en intellectuele kringen vond die spirituele zoektocht veel bijval. En al zeker bij feministes en suffragettes. Tijdens de Amerikaanse burgeroorlog wendden heel wat vrouwen én mannen zich tot spiritistische seances in de hoop in contact te komen met hun dierbare overledenen. Als een nieuw soortig toestel als een telefoon in staat was om te praten met iemand die je niet ziet en veraf is, als radiografie in staat was om binnenin een menselijk lichaam te kijken, waarom zouden er dan geen ‘geestelijke krachten’ zijn die een opening naar een (andere) Waarheid bieden?

Theosofie was voor Hilma een poging om die onzichtbare wereld te begrijpen en via spiritische seances wilde ze die wereld bereiken. Tracey Bashkoff

Dat feministes hun toevlucht tot mystiek-filosofische ideeën zoeken, is begrijpelijk: godsdiensten, wetenschappelijke en artistieke wereld, politiek, instellingen… waren ‘verboden terrein’ voor vrouwen. Dat waren ‘mannenzaken’. En Hilma en haar zus Ida waren fervente suffragettes.

Al op haar zeventiende in 1879 nam Hilma deel aan haar eerste spiritistische seances, vermoedelijk bij schilderes en fotografe Bertha Valerius. Meestal wordt die esoterische toevlucht toegeschreven aan het overlijden van haar zusje Hermine in 1880. Maar dat is pas een jaar nadat Hilma al startte met het bijwonen van die bijeenkomsten.

Vijf vrouwen vooruit

Vanuit de Edelweiss Society (Edelweissförbundet) vormt Hilma met vier andere vrouwen – Sigrid Hedman, Cornelia Cederberg, Mathilda Nilsson, Anna Cassel – een kleinere spiritualistische groep De Fem (De Vijf):

De Vijf kwam regelmatig samen tussen 1896 en 1907. Elke bijeenkomst startte met een gebed, meditatie en een sermoen voor het altaar met een triangel en een kruis met een roos, een Rozenkruisersymbool. Vervolgens analyseerden ze een tekst uit het Nieuw Testament. Dat werd gevolgd door een seance waarin ze contact maakten met geesten en spirituele leiders. Achterneef Johan af Klint & Hedvig Ersman, archiefbeheerder van de Hilma af Klint Foundation

Het verslag van die samenkomsten werd neergeschreven in Hilma’s notaboekjes waarin ook de automatische tekeningen werden opgenomen. Vaak waren het gezamenlijke kunstwerken zoals de écritures automatiques, het spontaan schrijven dat de Parijse surrealisten rond André Breton pas decennia later beoefenden.

In hun gezamenlijke werken à quatre mains is het moeilijk om uit te maken wie wat schilderde. Ze ‘bevrijdde’ ook haar hand in die seances; ze ‘ontleerde’ haar strakke academische leerschool. Tracey Bashkoff

Spiraalstructuren, embryonale cirkels en lijnen met teksten of enkel letters duiken op in de series The Dove (de duif) of The Swan (de zwaan) .

Hilma en haar vriendinnen waren dus pioniers. Maar ook in haar abstracte kleurrijke werken is Hilma af Klint andere vooruitstrevende kunstenaars als Kandinsky en Mondriaan jaren voor.

Raadsels

Maar er zijn nog veel ongekende vlekken in het leven en werk van Hilma af Klint. Brieven en nieuwe documenten duiken op. Nieuwe interpretaties dienen zich aan:

De huidige kennis is misschien over 20 jaar obsoleet. We bekijken Hilma af Klint vanuit ons perspectief, terwijl ze sterk verbonden was met haar wereld; het feminisme, theosofie, spiritisme. Alles heeft zin als we het bekijken vanuit haar standpunt. Er blijven nog zoveel open vragen… Lucia Agirre, conservator van het Guggenheim Bilbao

Een van die vragen is haar contact met antroposoof Rudolph Steiner, van wie beweerd wordt dat hij niet tuk was op Hilma’s schilderijen. Maar dat moet herzien worden: in 1908 gaf Steiner een aantal lezingen in Stockholm. Hilma, lid van het (Zweedse) Theosofische en later Antroposofische Genootschap, volgde die bijeenkomsten maar het is pas later dat Steiner haar atelier bezocht. Er werd gezegd dat na de negatieve kritiek van Steiner, Hilma er de brui aan gaf en stopte met schilderen. Het was echter de periode dat haar moeder blind werd en ze voor haar zorgde samen met de verpleegster Thomasine Andersson. Zij wordt een levenslange vriendin, reisgenoot, steun en toeverlaat. Thomasine vertaalt zelfs Hilma’s teksten in het Duits.

Utopie

Haar honderden notaboekjes zijn een sleutel: alles schreef Hilma erin. Ze zijn een soort lexicon van haar denkproces:

Hilma schreef in haar notaboekjes de betekenis van de letters die ze gebruikte. Maar soms hebben letters meerdere betekenissen; soms zelfs een tegenovergestelde. Tracey Bashkoff, directeur en curator van het Guggenheim Museum New York

Een letter W kan staan voor het materiële, de letter U – zoals in de serie The WU/Rose – voor het geestelijke. Samen is WU een versmelting van tegenstellingen. Dat past in de theosofische leer dat ‘in den beginne’ er een eenheid was, die openspatte in tegenstellingen, zoals goed en kwaad, mannelijk en vrouwelijk, licht en donker… Het leven wordt dan gezien als een zoektocht naar die verloren harmonie. Die queeste vertolkt Hilma in het olieverfdoek Urchaos/Primordial Chaos (1905-1906). Spermatozoïden bevruchten samen een eicel: bij de blauwe spermacel schrijft Hilma mannen (de man); bij de gele kvinnan (de vrouw). Zijn er biseksuele of hermafrodiete spermacellen?

Moedig en gedurfd, kleurde Hilma af Klint letterlijk en figuurlijk buiten de lijntjes. Ze stelde fundamentele en kritische vragen over het leven en het kijken ernaar.

Julia Voss, haar biografe, noemt het de utopie van Hilma en wijst ook op haar visionaire blik. In 1933 keek Hilma vooruit en stelde: Goering vertegenwoordigt de barbarij, Hitler de wil om de massa’s te domineren. Tegen die megalomanie droomde Hilma van een vrouwelijke revolutie:

De vrouw zal het heft in handen nemen en de mensheid redden.