Hoe de geheime dienst een politieke partij probeerde te ontregelen

---

Project Phoenix

De scheuring in de CPN in het voorjaar van 1958 werd volgens Engelen door de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) ‘met grote inzet van technische en menselijke bronnen gevolgd’. De regering, maar ook de werkgevers- en werknemersorganisaties werden op de hoogte gehouden. Maar niet van de acties die de dienst zelf ondernam zoals de ‘psychologische oorlogvoering in het Prinsengracht gebouw’¹ (van de Eenheids Vakcentrale). Dat de BVD de gesignaleerde ontwikkelingen niet alleen waarnam en registreerde, maar ook naar vermogen stimuleerde, wisten alleen de voor de dienst verantwoordelijke minister Struycken en dienst collega van Sociale Zaken Suurhoff. Ook de Vaste Kamercommissie voor de BVD werd mondeling over de ontwikkelingen in de CPN en de EVC ingelicht. De rol van de BVD daarin liet Einthoven in het laatste geval echter buiten beschouwing…

‘…om niet het verwijt te krijgen dat de BVD “aan politiek zou doen”.’²

Het hoofd van de BVD wil de Kamercommissie wel een uiteenzetting geven over recente Russische spionagepogingen. ‘Mogelijk kan hierop een verhaal over hetgeen in de boezem van de CPN plaatsvindt aansluiten.’³

De ‘psychologische oorlogvoering’ wordt vanaf 1958 voortgezet en uitgebreid met het project Phoenix. Daarvoor stelt de dienst zelf flinke financiële bijdragen beschikbaar om groepen die de CPN en aanverwante organisaties zouden moeten bestrijden in leven te houden. De BVD kon hierbij rekenen op steun van de CIA die voor het project enkele tienduizenden guldens beschikbaar stelde.⁴

De CIA financierde al langer een operatie in Denemarken gericht op het ontregelen van de communistische partij (…). Het Nederlandse project Phoenix had in aansluiting hierop het doel de ondermijning van het communisme verder te internationaliseren. Daarvoor werd gedacht aan samenwerking met de Britse, Belgische en de Deense veiligheidsdiensten. Het plan kwam volgens Engelen van [BVD-medewerker] Neervoort die meende dat er voldoende kansen lagen om verdeeldheid te zaaien in het communistische kamp tussen hardliners en revisionisten. [Zijn collega] Kuipers merkt in een vergadering van de Beleidscommissie (BeCo) op…

‘…dat het verbreken van de monolithische structuur van het communisme thans opgave No.1 van het westen is’.

Hij ziet vooral mogelijkheden in het uitspelen van Moskou tegen het WVV, het Wereld Verbond van Vakverenigingen waarbij alle communistisch georiënteerde vakorganisaties zowel in oost als west waren aangesloten.⁵ Na een studiereis naar de VS⁶ werden contacten gelegd met Britten en de Belgen. De medewerking van die kant viel echter tegen.⁷

In eigen land heeft de dienst meer succes. Minister Struycken (KVP) laat Einthoven begin juli 1958 weten dat het project ‘zijn grote interesse en instemming’ heeft.⁸ De BVD is er dan al een paar maanden mee aan de slag. De scheuring van de CPN was begin april 1958 een feit geworden met het royement van Wagenaar c.s. Zij vormden vervolgens een eigen parlementaire fractie. In mei besloot een conferentie van de dissidenten waaraan zo’n tweehonderd mensen deelnamen verder te gaan onder de naam ‘Bruggroep’. Die naam verwees naar de titel van hun tijdschrift De Brug waarvan het eerste nummer in mei verscheen met flinke financiële steun van de BVD.⁹ De oplage van het blad was volgens de BVD drieduizend exemplaren. Ter vergelijking: ondanks de verliezen die CPN-krant De Waarheid in de afgelopen partijstrijd had geleden, waren er – ook volgens de BVD – nog altijd twintigduizend abonnees over.¹⁰ De Bruggroep en het blad werden deels gerund door BVD-medewerkers die samen met de dissidenten waren geroyeerd dan wel zelf uit de partij waren gestapt. Buiten Amsterdam was het bereik van de groep beperkt. Daarom kwam Einthoven op een Aurora-overleg in augustus met het plan om regionale journalisten een presentexemplaar van De Brug toe te zenden ‘uit onze voorraad’ met vermelding van het adres waar zij een abonnement kunnen bestellen.¹¹

Het belangrijkste doel dat de agenten van de BVD aanvankelijk meekregen, was de groep zolang mogelijk ‘binnen de communistische familie’ te houden om aantrekkelijk te blijven voor twijfelende CPN-leden en om het contact met Moskou niet te verliezen. De Bruggroep zou allereerst moeten strijden voor de ‘gezondmaking’ van de CPN. ‘De opzet was voort te gaan met het doen van afbreuk aan de CPN. Tot dat doel moest worden getracht de tot dusver “linientreu” gebleven CPN-leden te beïnvloeden. Zulks kon met de meeste kans op succes gebeuren door personen die voorgaven goede communisten te zijn.’ Daarom moest ook worden ‘voorkomen dat de oppositie door de CPSU als revisionistisch kon worden veroordeeld’. De formatie van een nieuwe partij achtte de BVD om die reden aanvankelijk niet gewenst.¹²

Toen echter in het najaar bleek dat Moskou toch de kant van De Groot koos en het CPN-partijcongres van eind december definitief de deur dicht gooide voor de Bruggroep, veranderde de dienst van koers en gaf men het verzet tegen de vorming van een nieuwe partij op. Het idee was nu dat een nieuwe partij als platform zou kunnen dienen voor internationale contacten tussen revisionistische groepen. En via die contacten zou op internationaal niveau verder kunnen worden gewerkt aan het stoken onder communisten teneinde de communistische beweging in Europa en uiteindelijk de Sovjet-Unie te verzwakken.

‘Topagent A’

Voor het leggen van deze contacten was een belangrijke rol weggelegd voor EVC-bestuurder en vicevoorzitter van het WVV Bertus Brandsen. En voor de ‘inmiddels gerecruteerde topagent A’¹³, die in het BVD-rapport ‘een der voornaamste figuren uit de leiding van de Bruggroep’ wordt genoemd.¹⁴ Deze agent had in het najaar van 1958 een bezoek gebracht aan Denemarken, waar een vergelijkbaar conflict in de communistische partij was uitgebroken. Hij kwam daar net nadat het partijbestuur voorzitter Larsen had geschorst naar aanleiding van een incident dat in de media was gekomen. Hij werd kort daarop geroyeerd uit de partij en formeerde met een aantal andere dissidenten een nieuwe partij, de Socialistische Volkspartij (SF), die zich nog wel baseerde op het marxisme, maar afstand nam van het stalinisme.¹⁵ De rapporteur van de BVD meldt dat agent A Larsen eind oktober ‘zeer gedeprimeerd’ aantrof. Hij zou tegenover A te kennen hebben gegeven ‘dat hij voornemens was zich van het politieke toneel terug te trekken’. En de rapporteur vervolgt:

‘Aangenomen mag worden dat het gesprek van A met [Larsen] er toe heeft bijgedragen dat laatstgenoemde zich aan het hoofd heeft gesteld van een dissidentengroepering in Denemarken.’ ¹⁶

De identiteit van A is af te leiden uit een van de externe rapportages van de BVD uit deze periode. In het maandoverzicht van oktober 1958 staat dat Wagenaar van 21 tot 23 oktober een bezoek heeft gebracht aan Kopenhagen.¹⁷ ‘Waarschijnlijk heeft hij aldaar een gedachtewisseling gehad met Larsen, de leider van de Deense oppositie.’ In combinatie met de hiervoor beschreven informatie uit het rapport over het Phoenix-project lijkt de conclusie onontkoombaar dat het hier om niemand minder gaat dan Gerben Wagenaar, oud-voorzitter en Kamerlid van de CPN en na zijn royement voorzitter van de Bruggroep en in de Tweede Kamer lid van de fractie Wagenaar-Gortzak (…).

In de rapportage over de operatie-Phoenix wordt gesproken over ‘de inmiddels gerekruteerde topagent A’. Het ‘inmiddels’ suggereert een recente rekrutering. In 1991 onthulde Het Parool dat Wagenaar vlak na de oorlog ook contacten zou hebben gehad met de Amerikaanse ambassade (…). Dat voedde speculaties over zijn rol vóór de scheuring van de CPN in 1958. Wagenaar zelf, die in 1991 nog leefde, ontkende een dergelijk contact. Het contact van een vooraanstaand politicus en verzetsman met ‘onze bevrijders’ vlak na de oorlog lijkt me overigens geen overtuigend bewijs dat Wagenaar al veel langer agent was.

~ Jos van Dijk
Fragment uit het recent verschenen boek De BVD in de politiek. De bestrijding van het communisme door de Nederlandse geheime dienst

Bekijk dit boek bij:

Bronnen