Jozef Stalin was van 1928 tot zijn dood in 1953 communistisch dictator van de Sovjet-Unie. In de kwart eeuw dat hij regeerde wist hij het Russische Rijk te moderniseren. Stalin verwierf tijdens de Tweede Wereldoorlog grote populariteit in eigen land doordat hij de nazi’s versloeg. Zijn regeerperiode had echter ook gitzwarte schaduwkanten. Stalin was een paranoïde persoonlijkheid die iedereen die zijn machtspositie ‘bedreigde’ uit de weg ruimde. Zijn bewind kostte miljoenen Russen het leven. Ook privé toonde Stalin zich een ‘man van staal’ en liet hij zich kennen als een hardvochtig en wreed persoon.

Revolutionaire jongeman (1878-1905)

Jozef Stalin zag op 18 december 1878 het levenslicht in de Georgische stad Gori, als zoon van een schoenmakersknecht. Hij werd ingeschreven in de registers van de plaatselijke kerk onder de naam Iosef Dzjoegasjvili. Jozef had geen leuke jeugd. Hij groeide op in armoede, zijn broers en zussen stierven op jonge leeftijd (Jozef bleef als enige over) en de zeldzame keren dat zijn vader thuis was mishandelde deze zijn zoon en vrouw.

In 1894 begon Jozef aan een priesteropleiding aan het Russisch-orthodoxe seminarie in Tiflis. Na vijf jaar moest hij de opleiding verlaten. Niet alleen voerde Stalin nauwelijks iets uit, ook hield hij er allerlei revolutionaire ideeën op na die hij ontleende aan de Duitse communistische denker Karl Marx. In de jaren hierna werd Jozef herhaaldelijk opgepakt voor revolutionaire activiteiten. Er volgde zelfs verbanning naar Siberië, maar in 1903 wist hij uit dit beruchte verbanningsoord, de Goelagarchipel, te ontsnappen. Toen Jozef daarna terugkeerde naar meer bewoonbaar gebied, sloot hij zich – in 1904 – aan bij de bolsjewistische vleugel van Vladimir Lenin binnen de Russische Sociaal Democratische Arbeiderspartij (RSDAP). Bendeleider Stalin en het clubje revolutionairen dat door hem aangevoerd werd, waren erg belangrijk voor Lenin: Stalin en zijn criminelen zorgden er via overvallen, kidnapping en diefstal voor dat Lenin genoeg kapitaal had om zijn revolutiewerk te kunnen doen.

Privéleven: huwelijken en kinderen (1906-1927)

Op 15 juli 1906 trad Stalin in het huwelijk met Ekaterina (alias “Kato”) Svanidze. Na ruim anderhalf jaar huwelijk overleed Kato op 5 december 1907 aan tyfus. Het sterven van zijn vrouw kwam keihard aan bij Stalin. Hij heeft regelmatig gezegd dat met het heengaan van Kato, “zijn laatste warme gevoelens voor de mensheid” stierven. Dat zou goed kunnen, want in de zuiveringen die Stalin later als dictator uitvoerde liet hij ijskoud ook verscheidene familieleden van zijn vrouw vermoorden. Aan het huwelijk met Svanidze hield Jozef een zoon, Yakov Dzjoegasjvili (1907-1943) over, die hij enorm minachtte en met wie hij een afstandelijke band had. Deze Yakov werd op 14 april 1943 in het concentratiekamp Sachsenhausen doodgeschoten.

In 1919 hertrouwde de weduwnaar Stalin met de veel jongere Nadezhda Alliluyeva, die pas 18 jaar was toen ze elkaar het ja-woord gaven. Ze hadden elkaar leren kennen in de jaren 1910, omdat Jozef Stalin regelmatig onderdook bij haar vader om de tsaristische opsporingsdiensten te ontlopen. Tijdens de onrustige revolutiejaren vanaf 1917 was Stalin ook vaak bij Nadezhda Alliluyeva thuis. Hij zou haar een keer van de verdrinkingsdood hebben gered, toen ze nog een klein kind was.

Samen kregen ze in 1921 een zoon, Vasily, en in 1926 een dochter, Svetlana. Op 7 november 1932 – op de 15e herdenkingsdag van de Russische Revolutie – stierf Alliluyeva, na een conflict met Stalin, onder verdachte omstandigheden. Haar ontzielde lichaam werd door een kamermeisje gevonden in bed. Het verhaal dat officieel de wereld in werd geslingerd, was dat ze was overleden aan een buikvliesontsteking. In het echt doodde Alliluyeva zichzelf met een pistoolschot, en wellicht had Stalin zelf een aandeel in haar dood. Er waren namelijk diverse verdachte omstandigheden die lijken te wijzen op moord.

Paranoïde én succesvol dictator (1928-1938)

Aan de macht (1928)

Na een periode van burgeroorlog die volgde op de Russische Revolutie van 1917, ontstond op 28 december 1922 de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR). Deze Sovjet-Unie (zoals het land kortweg heette) was een eenpartijstaat, bestuurd door de bolsjewisten onder leiding van Vladimir Lenin. Vanaf 1922 tot zijn dood in 1953 was Jozef Stalin secretaris-generaal van de Communistische Partij in de Sovjet-Unie. Deze positie betekende niet automatisch dat Stalin ook de machtigste persoon in het land was, maar dat zou – zo weten we achteraf – gaan veranderen. Na de dood van Lenin in 1924 wist Stalin in slechts vier jaar tijd de alleenmacht in de Sovjet-Unie te verwerven. Vanaf eind 1927 begon hij daartoe politieke tegenstanders uit te schakelen, van wie Leon Trotski (1879-1940) de belangrijkste opponent was. Maar ook meer gematigde types als Nikolaj Boecharin (1888-1938) of Aleksej Rykov (1890-1938) rangeerde hij op een zijspoor.

Eerste vijfjarenplan (1928-1932)

In 1928 vestigde Stalin zijn dictatuur en was hij de machtigste persoon binnen de grenzen van de Sovjet-Unie. Meteen begon hij met de uitvoering van een eerste vijfjarenplan, waarbij hij inzette op collectivisering van de landbouw (waarbij kolchozen en sovchozen werden gesticht en de boeren die zich hiertegen verzetten, de koelakken, naar Siberië gedeporteerd werden) op een snelle groei van de zware industrie. In 1936 was inmiddels 90 procent van de landbouwbedrijven gecollectiviseerd, terwijl de steenkolenproductie in 1932 ruim verdubbeld was en de ijzerertswinning bijna verviervoudigd. De arbeiders waren minder gelukkig: ze maakten veelal werkdagen van 18 uur per dag (!), terwijl er naar schatting ruim 125.000 arbeiders stierven onder de werkdruk.

Ondanks alle ellende die Stalins revolutie meebracht voor de bevolking, kreeg hij toch een aantal zaken voor elkaar. Zo groeide de Russische economie ongekend snel (sneller dan enig ander land), was de werkloosheid minimaal (iedereen moest werken, en lang ook), kwamen er door de collectivisatie en industrialisatie talloze scholen bij (het werkvolk en hun kroost moesten geschoold worden) en hadden de vrouwen in Rusland gelijke rechten als mannen (hoewel dit voor Stalins eigen vrouwen alleen op papier gold).

De Grote Zuivering (1934-1936)

Met name berucht in Stalins 25-jarige dictatoriale optreden, waren de jaren van de Grote Zuivering. In deze jaren schakelde de paranoïde Jozef Stalin – met behulp van de geheime veiligheidsdienst NKVD – tienduizenden officieren, hoge partijbonzen en voormalige ‘vrienden’ uit via showprocessen en executies. Daarna werden deze Stalin-slachtoffers ook uit de geschiedenis gewist door de foto’s waarop ze stonden te ‘retoucheren’ (‘bewerken’) en zelfs door geschiedenisboeken aan te passen.

Inspiratiebron was Hitlers Nacht van de Lange Messen (in de zomer 1934), een actie die Stalin bewonderde als en goed staaltje preventieve controle. Stalins eigen zuiveringsgolf begon op 1 december 1934 met de moord op Sergej Sirkov (1886-1934). Sirkov was partijleider in Leningrad en was in Stalins ogen te populair geworden, en moest dus dood. Direct hierna hing Stalin tegenover het Politburo het verhaal op dat er een terreurcampagne tegen de communistische partij gaande was. Hierop nam men een noodwet aan, de Kirovwet, die bepaalde dat (mogelijke) terroristen binnen tien dagen veroordeeld en daarna geëxecuteerd mochten worden, zonder mogelijkheid tot beroep. In de drie jaren die hierop volgden leidde deze noodverordening ertoe dat ongeveer twee miljoen mensen gedood of verbannen werden.

Moskouse showprocessen (1936-1938)

De Grote Zuivering liep uit op drie beruchte showprocessen, die gehouden werden in Moskou. De nep-processen vonden respectievelijk plaats in augustus 1936 (‘het proces van de zestien’), in januari 1937 (‘het proces van de zeventien’) en in maart 1938 (‘het proces van de eenentwintig’), en waren minutieus voorbereid door Jozef Stalin en de NKVD-leider en feitelijk ’tweede man’ van de Sovjet-Unie Nikolaj Jezjov (1895-1940) – die elkaar tussen 1935 en 1938 meer dan 1100 keer ontmoetten. Deze Jezjov zou in 1940 overigens zelf weer slachtoffer van Stalins paranoïde gedrag worden. Hij werd vermoord en vervolgens geretoucheerd van foto’s waarop hij met Stalin afgebeeld stond.

In deze jaren zuiverde Stalin tussendoor ook nog ‘even’ nagenoeg de gehele Russische militaire top. Zo liet hij alle Russische regiocommandanten vermoorden, verder 57 van de 85 korpscommandanten, terwijl ook drie van de vier Russische vlootcommandanten om het leven gebracht werden.

Jozef Stalin als oorlogsheld (1939-1945)

Op 23 augustus 1939, een week voor de Duitse aanval op Polen, tekenden nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie – ideologisch gezien twee gezworen vijanden – het Molotov-Ribbentroppact. Hitler voorkwam hiermee een tweefrontenoorlog en zegde Rusland toe dat het Oost-Polen mocht annexeren. Op 17 september 1940 viel vervolgens ook de Sovjet-Unie Polen binnen. Vervolgens vielen de Russen ook Finland aan, gevolgd door de Baltische staten.

Recent boek: Duivelspact. Hitlers verbond met Stalin 1939-1941

Op 22 juni 1941 zou Adolf Hitler zijn Russische bondgenoot Jozef Stalin verraden met de aanval op Rusland: Operatie Barbarossa. Stalin was dagenlang geschokt en trok zich depressief en apathisch terug van de buitenwereld. Maar daarna ondernam hij gerichte actie.

Stalin liet veel cruciale industrieën ontmantelen en verplaatsen, zodat deze niet in Duitse handen vielen. Verder zorgde hij voor de snelle totstandkoming van een goedlopende Russische oorlogseconomie. Van groot belang was dat Stalin liet zien dat hij een man van staal was. Hij toonde zijn onverzettelijkheid en niet alleen in de propaganda: in december 1941 weigerde hij Moskou te verlaten, terwijl de nazi’s op dat moment op slechts 30 kilometer van de Russische hoofdstad verwijderd waren. Natuurlijk maakte Stalin ook de nodige fouten. Zo kwam de Grote Zuivering als een boemerang op Stalin terug: haast de complete Russische legertop was door Stalin weggevaagd terwijl hij deze nu goed kon gebruiken. Tactisch sterk konden de Russische aanvalsplannen ook niet altijd genoemd worden. Maar liefst 26,6 miljoen Russen verloren tijdens de Tweede Wereldoorlog het leven.

Sovjet-propaganda tegen de nazi’s

Een belangrijk keerpunt in de oorlog was, naast het mislukte Duitse plan Unternehmen Taifun om Moskou te veroveren, natuurlijk de Slag bij Stalingrad, die in februari 1943 in Russisch voordeel werd beslist. De grootste tankslag uit de geschiedenis, de Slag bij Koersk, beslisten de Russen later dat jaar ook in hun voordeel. In de zomer van 1943 stopten de Russen hier het laatste grote Duitse offensief aan het Oostfront en wonnen deze slag. Het tij in de Tweede Wereldoorlog was hiermee definitief gekeerd.

Jozef Stalin kwam uit de oorlog tevoorschijn als de Grote Leider, die Rusland in de Grote Vaderlandse Oorlog (zoals de Tweede Wereldoorlog door de Russen werd genoemd) de overwinning had bezorgd. De Russische beeldvorming was enigszins eenzijdig, omdat de grote verliezen aan Russische kant en de Amerikaans-Britse hulp voor en na D-Day in de propaganda – daarom heet dit soort reclame ook propaganda: het is eenzijdig – niet in rekening werd gebracht.

Koude Oorlog en dood (1946-1953)

Nadat nazi-Duitsland op de knieën was gebracht, bleek dat Europa door de Russische veroveringen in de oostelijke landen op het continent feitelijk in twee invloedszones was verdeeld: een democratisch westelijk deel, waar de NAVO de dienst uitmaakte, en een gedeelte dat communistisch was en waar het Warschaupact (1955) de zaken zou gaan bepalen. In Rusland voltrokken zich weer de drama’s waarmee men onder het vooroorlogse bewind van Stalin al kennis had gemaakt: de terreur keerde terug, krijgsgevangen Sovjet-soldaten die uit het buitenland terugkeerden, bijvoorbeeld, mochten linea recta doorreizen naar Siberië omdat ze “lafaards” waren. De strafkampen stroomden weer vol, net als vóór 1939. In totaal zouden in de periode van het bestaan van de Goelagkampen (1918-1987), liefst achttien miljoen mensen korter of langer in Siberië vastzitten.

Boek: Goelag. Een geschiedenis

Intussen breidden de Russen, al vanaf het moment dat ze Oost-Europa ‘bevrijdden’ van de nazi’s, hun invloed uit in landen als Polen, Oost-Duitsland, Tsjechoslowakije, Hongarije en Roemenië, waar ze zorgden voor de installatie van communistische regimes. Al vanaf 1944 introduceerden ze hier communistische media en politici, die de macht in Oost-Europa overnamen. Tegelijk waren de Russen druk bezig met de ontwikkeling van hun eigen atoombom, die in 1949 gereed kwam. De wereld stond door dit alles in het teken van een compleet nieuwe periode, waarin angst voor een nucleair treffen tussen Oost en West de gemoederen tot ongeveer 1990 in haar greep hield.

Op 5 maart 1953 verruilde Jozef Stalin, nadat hij een beroerte had gekregen, het tijdige voor het eeuwige. Het leidde tot dramatische taferelen in de Sovjet-Unie: miljoenen mensen gingen al dan niet geveinsd huilend de straat op en in het gedrang werden duizenden mensen vertrapt. Het land rouwde vervolgens drie dagen achtereen. Stalin werd daarna met grote pracht en praal bijgezet in het Kremlin-mausoleum naast Lenin.

Artikel over dood Stalin: De Waarheid over Stalin

Toch nog populair…

Ondanks zijn discutabele optreden is Jozef Stalin bij het Russische volk nog steeds behoorlijk populair, zo bleek in 2008 uit een verkiezing in Rusland van de populairste landgenoot uit de geschiedenis. Stalin werd derde, met slechts een minieme achterstand op de nummer twee. In 2010 is zelfs een speciaal drankje op de markt gebracht met Stalins afbeelding erop. Het drankje eert de voormalige Russische leider vanwege diens overwinning op de Duitse troepen bij Stalingrad in het voorjaar van 1943.

Gerelateerd: Adolf Hitler (1889-1945) – Führer van het Derde Rijk

Boek: Stalin – Simon Sebag Montefiore

BBC-documentaire over Jozef Stalin