Het was een verzetsdaad. Om te voorkomen dat zijn gierpont over de Rijn, tussen Driel en de Westerbouwing bij Oosterbeek, in Duitse handen zou vallen, kapte veerman Peter Hensen in de avond van 20 september 1944 de kabels. De pont dreef weg met de stroom. Hensen kon niet weten dat zijn Drielse Veer een essentiële schakel vormde in de Slag om Arnhem, die nog steeds in volle gang was.
Ze hadden er die avond trouwens al moeten zijn, maar de vliegtuigen waren door mist aan de grond gebleven. Pas op 21 september, vijf dagen nadat de Slag begonnen was, landden de Poolse troepen ten oosten van het eeuwenoude Betuwse dorp Driel, dat tot dan toe grotendeels voor oorlogsgeweld gespaard was gebleven.
De Polen van Driel
De ‘Polen van Driel’ spelen een hoofdrol in het laatste deel van de trilogie van het ‘historisch beeldverhaal’ van de Slag om Arnhem, Adelaar en Pegasus. De Poolse ‘adelaar’ staat voor het Poolse aandeel; Pegasus heet de spectaculaire ontsnapping van Britse troepen over de Rijn na de verloren slag. Eerder verschenen De Brug, waarin de strijd om de (latere) John Frostbrug in Arnhem centraal stond en Hotel Hartenstein, het Britse hoofdkwartier dat met zoveel tegenslagen werd geconfronteerd (slechte radioverbindingen, onverwacht grote Duitse tegenstand, een opperbevelhebber – generaal-majoor Urquhart – die dertig uur zoek was, het uitblijven van versterkingen). Toen de Polen nog uit Engeland moesten vertrekken was daar de kans op een noodlottige afloop al duidelijk:
It seems like the men at the bridge have not been able to hold out. General Urquhart is stick in Oosterbeek and in desperate need of reinforcements! Your troops are still to be dropped south of the Rhine! But now you’ll cross at the Driel ferry!
De tekst komt uit het beeldverhaal, waar iedereen zijn eigen taal spreekt, wat voor het overgrote deel van de doelgroep geen probleem zal zijn. Om het niet te ingewikkeld te maken spreken de Polen meestal Nederlands, behalve wanneer ze met de Britten praten.
Soms is het verhaal te fragmentarisch; dat kan niet anders op de beschikbare 44 pagina’s, soms is de volgorde wat chaotisch. Het nodigt wel uit – zoals ik ook deed voor dit verhaal – er af en toe achtergrondinformatie bij na te slaan. In elk geval is tekenaar Hennie Vaessen er in geslaagd het onvermijdelijke geweld zonder sensatie in beeld te brengen.
Poolse tragedie
Het Poolse aandeel in de Slag om Arnhem is altijd ondergesneeuwd geweest. De Poolse troepen die tijdens de oorlog in Engeland terecht waren gekomen trainden ook niet voor de bevrijding van Europa in het algemeen, maar vooral van hun eigen vaderland. Maar ze werden niet ingezet toen op 1 augustus 1944 de Opstand van Warschau uitbrak (niet te verwarren met de opstand in het getto van Warschau, een jaar eerder). De opstand duurde tot 2 oktober. Aan Poolse kant sneuvelden 18.000 opstandelingen en er kwamen minstens 150.000 burgers om, deels door massa-executies door de nazi’s. Er kwamen 17.000 Duitse soldaten om het leven. Na afloop was Warschau voor 85 procent verwoest.
Tijdens de opstand werd het de Polen overduidelijk dat ze absoluut alleen stonden. De opmars van de Russen uit het oosten, die in de voorgaande maanden grote vorderingen hadden gemaakt, stopte abrupt in de buitenwijken van Warschau. Stalin was tot de conclusie gekomen dat de Armia Krajowa, het Poolse verzetsleger dat bestond uit voormalige militairen, een voorkeur had voor een nieuwe pro-westerse Poolse regering en besloot dat Polen en Duitsers elkaar maar wederzijds moesten afslachten. Ook was gerekend op de Poolse Parachutistenbrigade in Engeland, die immers speciaal was opgericht om Polen te bevrijden, maar het bleef bij ruim 200 bevoorradingsvuchten van RAF en Poolse luchtmacht, waarbij 34 vliegtuigen verloren gingen.
Dat is de achtergrond van het verhaal op de eerste pagina’s in deel 3, dat zich afspeelt in de riolen van Warschau. De strijders concluderen: ‘De Sovjets laten de zonen van Warszawa gewoon stikken’; ‘De Britten laten ons ook barsten. Onze landgenoten in Engeland zijn onze enige hoop’ en ‘Alleen general Sosabowski kan ons komen redden’. In het verhaal blijkt het een boze droom van Sosabowski zelf, maar waarom? Het was de werkelijkheid!
En terwijl de Opstand van Warschau nog steeds aan de gang was kreeg de generaal een heel andere opdracht:
We’ll need your soldiers very soon. We are planning an airborne operation on the western front’.
Veer verdwenen
In het stripverhaal, op 21 september, 17.15 uur, landen de eerste Poolse troepen. Een verkenningspatrouille krijgt als eerste opdracht: ga naar het Drielse veer en roep onmiddellijk generaal Urquhart op. Dat blijkt niet zo gemakkelijk. De Drielse bevolking loopt uit, begroet de parachutisten uitbundig als bevrijders en is stomverbaasd als die geen Engels spreken. Dat het nog oorlog is blijkt vrijwel onmiddellijk, als overal – ‘KABOO’, ‘BWAM’ – granaten inslaan. En dan blijkt ook nog het veer verdwenen…
In het stripverhaal – noodzakelijk beperkt tot 44 pagina’s – worden de gebeurtenissen fragmentarisch weergegeven, maar duidelijk genoeg om de hoofdlijnen te kunnen volgen. Een Britse soldaat zwemt de Rijn over met een dringend verzoek om versterking. Er is groeiende ergernis bij de Amerikanen in Groesbeek, dat de missie van Sosabowski kennelijk niets oplevert: They shall have to try harder.. Het wordt een beetje ingewikkeld als flash backs worden gebruikt: de vorige dag inspecteert Sosabowski zijn troepen op een oude damesfiets en rijdt een Britse tank door de mijnenvelden met de uitnodiging voor een conferentie in Valburg. Die vindt plaats op 24 september.
Het blijkt dat op die vergadering de oversteek van de Rijn van twee bataljons besproken wordt: de 4th Dorsets en de 1st Polish. Met het Drielse veer…! Sosabowski tekent protest aan (in de strip constateert hij dat zijn troepen worden verdeeld en stelt hij dat niet een bataljon maar een hele divisie moet worden verplaatst – het ontbreken van het veer blijft onvermeld – maar de vergadering wordt abrupt afgekapt). Voordat de oversteek van de Dorsets begint vallen hun boten in Duitse handen, op de Westerbouwing aan de overkant steken de Duitsers lichtkogels af en de mannen op de Rijn worden door hun kogels afgeslacht. Het plan mislukt totaal. Urquhart concludeert op 25 september dat alleen nog een algehele terugtocht mogelijk is.
Daarna rest voor de Polen alleen nog de mogelijkheid van assistentie bij Operation Berlin, de terugtocht van 2200 Britse soldaten over de Nederrijn. In oktober werden nog duizenden soldaten teruggehaald in Operatie Pegasus I, die schematisch in beeld wordt gebracht. Pegasus II, in november, mislukte.
Ook is er aandacht voor het feit dat Arnhem en omgeving na de Slag tot Sperrgebiet werd verklaard en dat 100.000 mensen moesten worden geëvacueerd. Twee pagina’s ‘statistieken’ maken de tol van de Slag duidelijk: 1500 geallieerde en 1600 Duitse doden, terwijl 500 burgers stierven door oorlogsgeweld. En Arnhem en vele dorpen aan de Veluwezoom zijn herschapen tot een chaos.
De inzet van Sosabowski werd niet op prijs gesteld. Hij verloor de leiding over de Poolse parachutistenbrigade en werd overgeplaatst. De Britse legerleiding vond hem‘moeilijk en onhandelbaar’.
Boek: Slag om Arnhem September 1944 deel 3: Adelaar en Pegasus
