Historiek
Uitgaande van zijn vele bezittingen moet keizer Karel V, die op 24 februari 1500 te Gent geboren werd en op 21 september 1558 te Yuste in het huidige Extremadura in Spanje stierf, beschouwd worden als dé heerser uit de zestiende eeuw. Hij had het voor het zeggen in grote delen van Europa (de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, Oostenrijk, Hongarije, het Heilig Roomse Rijk, het zuiden van het Italiaanse schiereiland en Sardinië en Sicilië), het grootste deel van Midden- en Zuid-Amerika en deeltjes van wat nu de Magreb genoemd wordt.
Toen Karels grootmoeder van vaders zijde, Maria, in 1582 na een val van haar paard stierf, erfde Filips de bezittingen van zijn moeder. De Nederlanden werden zo het effectief bezit van Karels vader. Bourgondië, het erfland van zijn geslacht langs moederzijde, erfde Filips echter slechts op papier. Na de dood van Maria’s vader, Karel de Stoute, was dit gebied immers door de Franse koning Louis XI bij Frankrijk aangehecht. Toen Karels vader Filips de Schone in 1506 in Spanje stierf, erfde Karel al diens bezittingen. Nadat Maximiliaan, Karels grootvader van vaderszijde, in 1519 stierf erfde hij ook de Habsburgse erflanden Oostenrijk, Hongarije en Milaan. Maximiliaans keizerskroon kreeg hij pas nadat de rijksvorsten hem tot keizer kozen (1520). De kroon zou tot het einde van de Habsburgs-Oostenrijkse monarchie in 1918 In het bezit van zijn nakomelingen blijven.
Moeders kant
Karels moeder Johanna was een dochter van Ferdinand II van Aragon en Isabella I van Castilië, de zogenaamde Katholieke Koningen. Naast Johanna kregen Ferdinand en Isabella nog vier kinderen: Isabel (1470), Juan (1478), Maria (1482) en Catarina of Catalina (1485). Het verkrijgen van zijn erflanden langs moederskant zou Karel V aan geluk, veel geluk te danken hebben.
Karels oom Juan was als enige zoon voorbestemd om zijn ouders in hun respectievelijke koninkrijken op te volgen. Juans vader Ferdinand heerste over een statenbond, bestaande uit Catalunya, Aragón en Valéncia, en over de Balearen, over het zuiden van het Italiaanse schiereiland, Sardinië en Sicilië en enkele kleine gebieden in Noord-Afrika. De moeder van Juan, Isabel, was koningin van Castilië, Granada en delen van het pas ontdekte Centraal-Amerika. Dat overzeese rijk zou zich tijdens haar leven en erna in zuidelijke richting uitbreiden. Juan zou de eerste heerser over een verenigd Spanje worden.
Juan van Aragón was getrouwd met Margaretha van Oostenrijk, een zus van Filips de Schone. Die was op zijn beurt getrouwd met Johanna, Karels moeder en één van Juans zussen. Dit dubbelhuwelijk dat in 1495 opgezet was, paste perfect in de huwelijkspolitiek van Maximiliaan en de Katholieke Koningen, die later onder Karel V verder ‘geperfectioneerd’ zou worden. Johanna werd door een Spaanse vloot naar de Nederlanden gebracht. Met die vloot zeilde Margaretha naar Spanje. Filips en Johanna trouwden in 1496 te Lier terwijl Juan en Margaretha dat een jaar later te Burgos deden.
Lang zou het huwelijk van Juan en Margaretha niet duren. In april 1497, nauwelijks zes maanden na zijn huwelijk, stierf de negentienjarige Juan in Sevilla. De Katholieke Koningen waren hun gedoodverfde troonopvolger kwijt. Enkele maanden later beviel de amper achttienjarige Margaretha van een dochter. Het kind werd dood geboren.
De Katholieke Koningen legden alle hoop op hun oudste dochter Isabel. Die was getrouwd met de Portugese koning Manuel. In 1498 werd Miguel de la Paz geboren. In tegenstelling tot zijn nichtje, de dochter van Juan en Margaretha, bleef hij in leven. Zijn moeder overleefde de bevalling echter niet. De vreugde van de Katholieke Koningen kon niet op: niet alleen omdat ze hun troonopvolger hadden, maar omdat die ook zou heersen over Portugal en haar overzeese gebieden. Het geluk was echter van korte duur. Op 20 juli 1500 stierf Miguel. Ferdinand en Isabella waren hun tweede troonopvolger kwijt.
Het loont de moeite om even stil te blijven staan bij de figuur van Manuel. Deze Manuel I van Portugal (1469-1521) zou met maar liefst drie familieleden van Karel V trouwen. De eerste was de al beschreven Isabel. Manuel trouwde in 1495 met haar. Drie jaar later overleed Isabel. Al in 1500 hertrouwde Manuel met Maria, Isabels zuster, die in 1517 stierf. Ze gaf hem tal van kinderen onder wie Isabel, nicht én vrouw van Karel V, en João II en Henrique I, opvolgers op de Portugese troon. Nauwelijks één jaar na Maria’s dood (1517) hertrouwde hij met Eleonora, een nicht van zijn overleden vrouwen Isabel en Maria en de oudste zus van Karel V. Eleanora overleefde Manuael en zou later nog trouwen met de Franse koning François I, de erfvijand van haar broer.
De hoop van de Katholieke Koningen op een troonopvolger ging over op hun dochter Johanna. Hun gebeden werden verhoord. Te Gent werd op 24 februari 1500 Karel geboren. Hij zou hen opvolgen. In 1503 werd Karels broer Ferdinand geboren zodat er in geval van Karels dood ook nog een alternatief was.
Toen de Katholieke Koningin Isabella in 1504 stierf, werd ze in haar koninkrijken opgevolgd door Karels moeder Johanna. Haar man Filips de Schone regeerde als regent in haar plaats. Toen Filips op 20 oktober 1506 te Burgos stierf, werd het bestuur in afwachting van Karels meerderjarigheid waargenomen door Johanna’s vader Ferdinand en de later kardinaal Francisco Jiménez de Cisneros.
Ferdinand had het niet erg begrepen op zijn kleinzoon Karel als opvolger. Daarom trouwde hij in 1505 met Germana of Germaine de Foix, een ver familielid van hem en een nicht van de Franse koning Louis XII. Bij deze pas 17-jarige wilde hij op zijn 57-jarige leeftijd een zooon verwekken die hem zou opvolgen. Er moet oefening nodig geweest zijn, maar op 3 mei 1509 werd uiteindelijk Juan geboren. Enkele uren na zijn geboorte stierf hij echter.
Ik wil de lezer een fragment uit Het Geuzenboek van Louis Paul Boon uit 1979 niet onthouden:
“Ook in Spanje bezweek de zestigjarige Ferdinand aan het te overmatige liefdesspel. Zijn echtgenote, koningin Germaine, leefde erop los alsof het vuur der hel binnen in haar moest geblust worden. De haren ontbonden, zo dronken als een huursoldaat, de schoenen ergens in een hoek geschopt, zwaaide ze met hooggeheven rokken van het een feest naar het ander, en sloeg ze een zo gemene taal uit dat legerhoeren er zich zouden om geschaamd hebben. (…) koningin Germaine kon niet ophouden met pret maken en zette het feest voort met lakeien, met jonge meiden en met leeglopers uit de straten van Burgos. Ze zwierde rond met een bekende huurmoordenaar en duwde die weer van zich af om de hete mond te pletten op deze van een jong hulpje uit de keuken.
Koning Ferdinand zelf vervloekte God en al zijn Spaanse heiligen, omdat hij nog steeds geen mannelijke troonopvolger kon verwekken. ‘Wat ontbreekt me? Kijk, kijk dan toch, wat ontbreekt me hier?’ En gulzig greep hij naar de rotsmakende medicijnen die er de brand moesten inslaan. Het was een reeds veel te zwaar en giftig goedje, en de brand sloeg niet in zijn teeltballen, maar in zijn gal, lever en nieren. Hij kroop nog naar de dronken koningin Germaine toe, reeds op handen en voeten, en haar voor de laatste wanhopige keer willende omvatten en berijden–‘Heilige Geest, die het zo wonderbaarlijk bij Maria deed, laat het een zoon en troonopvolger worden! –stierf hij, binnen in haar.”
Boon heeft uiteraard een beroep gedaan op zijn literaire vrijheid. Toen Ferdinand stierf, was hij geen 60, maar 64 en hij stierf niet te Burgos, maar te Madrigalejo.
Heeft Karel V lang en alleen over ‘Spanje’ geregeerd? Het antwoord is simpel: nee. Tot zijn moeder Johanna, die eerst door haar vader en later door Karel werd opgesloten in het kasteel van Tordesillas, op 12 april 1555 overleed, regeerde hij samen met haar of bij haar gratie over ‘Spanje’. Gedurende slechts iets meer dan elf maanden, om precies te zijn van 12 april 1555 tot en met 16 januari 1556 toen hij in Brussel afstand deed van zijn ‘Spaanse’ bezittingen, was hij er alleenheerser.
Is Karel koning van Spanje geweest? Feit is dat Karel nooit de titel van koning van Spanje gevoerd heeft. Hij was ‘slechts’ heer van een statenbond die bestond uit onder meer de koninkrijken Castilië, Leon, Aragón, Navarra, Granada en Toledo, de graafschappen van Barcelona en de Rousillon en zo veel meer. Spanje is nooit in een opsomming van zijn titels opgenomen geworden. Wel werd al eens geschreven dat hij koning van de Spanjes was. Zelfs driehonderd jaar later liet Isabela II die van 1833 tot en met 1868 over Spanje regeerde en betovergrootmoeder van Juan Carlos was, op een munststuk van 8 maravedís, in 1855 te Barcelona geslagen, vermelden dat ze “la Reyna de las Españas” was.
Rik Wouters
Toeristische gids voor Vlaanderen, Barcelona
en gidsingen op aanvraag én maat
e-mail: [email protected]
