Nieuwe vrouwen en koloniale bedienden

Ze rookte, dronk en reed zelfbewust in snelle sportwagens. Uit een avontuurlijk verlangen om te breken met de starre genderverhoudingen bezocht de neue Frau bovendien de voormalige Duitse koloniën. De vrijgevochten Duitse vrouw maakte dus niet alleen de grote steden van de Weimar Republiek onveilig, ook in de Afrikaanse wildernis ontplooide ze zich tot een autonoom individu. Twee ontwikkelingen vielen in de aanvang van de Republiek daarom min of meer samen. In 1918 kregen vrouwen stemrecht en het jaar daarop verloor Duitsland zijn koloniën. In de advertenties van koloniale producten als koffie, chocolade en thee werd het beeld van de neue Frau gekoppeld aan de heersende koloniale nostalgie. Veel Duitsers wilden hun Afrikaanse gebieden terug. De belofte van vrouwenemancipatie werd in advertenties verbonden met het herwinnen van het koloniale rijk. Hoe gebeurde dat?

‘Wat is de moderne vrouw?
Een charmerende Bubikopf [kortgeknipt kapsel] – zegt de kapper.
Een model voor onzedelijkheid, zegt tante Klotilide.
Een complex van seksuele problemen, zegt de psychoanalist.
Een ellendige huisvrouw, zegt de reactionair.
De beste klant, zet de winkelier.
Een groot ongeluk voor mij zoon, zegt de schoonmoeder.
Hetzelfde, vanaf de dageraad van de geschiedenis, zegt de wijze man.’

– Die Dame (1925)

Nieuwe vrouwen wereldwijd

De neue Frau was in ieder geval iemand waarmee heel Duitsland zich bezighield. Dit beeld van een onafhankelijke vrouw betrof niet zozeer politieke emancipatie. Eerder ging het over de zelfverzekerde manier waarop vrouwen zich opstelden. In plaats van af te wachten totdat een man haar versierde, stapte de neue Frau zelf op haar prooi af en verlokte ze hem met haar pas gekochte flapperdress en Bubikopf. Hoewel de Duitse neue Frau zeker haar karakteristieken had, was ze geen exclusief Duits fenomeen. In meer landen kregen vrouwen na de Eerste Wereldoorlog namelijk stemrecht. Bovendien waren er voor de oorlog al vrouwen die zich hadden vrijgevochten van de conventionele man-vrouwverhoudingen en zelf hun lot bepaalden.

In de Engelstalige literatuur werd het begrip ‘nieuwe vrouw’ gemunt. Auteurs als Sarah Grand en Maria Louise Rame schreven in de late negentiende eeuw al over de ‘New Woman’. Cruciaal aan deze ‘New Woman’ was dat ze de publieke sfeer penetreerde. In een flink aantal westerse landen gingen meer vrouwen werken. Ook kregen ze stapsgewijs meer toegang tot universitair onderwijs. Gaandeweg kwamen er daardoor vrouwelijke rechters, professoren, journalisten en dokters. Ook in de koloniën, waar voorheen alleen mannen de dienst uitmaakten, claimden vrouwen een belangrijke rol. Omdat mannen zich daar alleen maar zouden vergrijpen aan inheemse vrouwen, moesten ook vrouwen in het rijk een vinger in de pap krijgen. Zij zouden een moraliserende functie moeten vervullen.

Vrouwenemancipatie in stroomversnelling

Voor de Eerste Wereldoorlog steeg het percentage vrouwen dat werkte al, maar tijdens de oorlog schoot dat percentage nog een stuk verder omhoog. Aan de vooravond van de Grote Oorlog werkten vrouwen vaak uit een persoonlijke economische noodzaak. Tijdens de oorlog veranderde dat: ze werden opeens onmisbaar. Omdat mannen aan het front vochten, kregen in een flink aantal landen vrouwen de verantwoordelijkheid om de oorlogsproductie draaiende te houden. Dit was een belangrijke schakel in de vrouwenemancipatie. Omdat vrouwen tijdens de oorlog een politiek belang dienden, was het logisch dat ze na de oorlog ook politieke inspraak eisten. Ook veel Europese vrouwen die in de koloniën leefden, kregen meer verantwoordelijkheden. Op eigen houtje moesten ze bijvoorbeeld de hospitalen daar runnen. Terwijl de verpleegbedden volliepen met gewonde soldaten, stonden vrouwen er alleen voor.

De nasleep van een militaire nederlaag

Duitsland probeerde een totale oorlog te voeren. Niet alleen de legers, maar eigenlijk de hele maatschappij werd gemobiliseerd. Vrouwen waren onmisbaar aan het ‘Heimatfront’. Toch was deze totale inzet tevergeefs. Als gevolg van de militaire nederlaag werd de Weimar Republiek geteisterd door een breed gevoel van verlies en crisis. Niet alleen ontstond de Republiek zelf uit het verliezen van een oorlog – de keizer was immers gevlucht – ook zuchtte ze onder het juk van het Verdrag van Versailles. Dit verdrag bepaalde onder meer dat Duitsland zijn koloniën moest inleveren. De terreinen waar mannen voorheen hun ware masculiene identiteit konden ontpoppen waren hen afgenomen. Het leger werd beperkt tot net over honderdduizend man en Duitsland was zijn koloniën kwijt. Dit leidde tot een gevoel van ontmannelijking.¹ Juist daardoor was het pijnlijk dat vrouwen stemrecht kregen. De opkomende neue Frau wreef de vernedering nog eens extra in.

Toch konden veel Duitsers zich troosten aan het idee dat ze de koloniën terug konden winnen. Deze wens werd aanvankelijk heel breed gedeeld. De Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) was de enige politieke partij die tegen herstel van het koloniale gezag was. Ook de koloniale cultuur vierde in de Weimar Republiek hoogtij. Kolonialzeitungen werden in grote oplages gedrukt en allerlei koloniale monumenten werden ingehuldigd. Deze nostalgie naar het koloniale verleden kende twee kanten. Enerzijds werd dit verleden geromantiseerd en werden zaken als de Namibische genocide effectief ontkend. Anderzijds koesterden veel Duitsers nog altijd de wens dat Duitsland zijn koloniën terug kon krijgen en het weer de grootmacht kon zijn die het voor de Eerste Wereldoorlog was. Ook het beeld van de neue Frau werd ingezet om deze wens uit te drukken.

De “goede oude tijd”

In de fantasiewereld van de reclame-industrie bleven Duitsers een koloniale macht. Advertenties grepen terug op de “goede oude tijd” waarin Afrikaans dienstpersoneel nog hielp in het huishouden. Figuren als de Sarotti-Mohr en de bediende van Riquet nodigden Duitsers uit om zichzelf als koloniale heersers voor te stellen. Het voorkomen van deze figuren was puur vormgegeven om hun dienstbaarheid en onderworpenheid te accentueren. De Sarotti-Mohr bestond enkel uit zijn rode lachende lippen, zijn grote ogen, oriëntaalse kledij en zijn kleine lichaam. Doordat zijn karakter en uiterlijk uitsluitend gericht waren op zijn naïeve, kinderlijke dienstbaarheid was er sprake van een stereotype.

In veel reclames bedienden zulke reclamefiguren een neue Frau. Daarmee dwongen ze de vrouwelijke consument haast om te fantaseren dat deze zelf de persoon was die bediend werd. Het was immers de bedoeling dat zij uiteindelijk het geserveerde product consumeerde. In zulke reclames lag daarom een machtsrelatie verscholen. De gehoorzame, welwillende onderworpenheid, nodigde de consument uit om de rol van meester op zich te nemen. In veel reclames van koloniale producten was de boodschap dat de neue Frau een bijdrage kon leveren aan de koloniale onderneming. Door het kopen van de juiste thee- en koffiemerken versterkte ze de greep van haar natie op haar (voormalige) rijk. Haar aanschaf betekende namelijk een uitbreiding van de plantages en een verdere exploitatie van de inheemse bevolking. De advertenties beloofden vrouwen dat ze van Duitsers weer heersers konden maken.

De neue Frau, een gevaarlijke verleidster

Veel reclames in de Weimar Republiek speelden met het beeld van de neue Frau. Advertenties van parfums of van kleding verzekerden vrouwen dat alle mannen voor hen zouden vallen. Ze hoefden alleen het juiste product aan te schaffen. Chocolade- en sigarettenadvertenties overtuigden vrouwen ervan dat ze hun eigen genot konden, en misschien ook wel moesten, nastreven. In zo’n advertentie wendde de vrouw zich tijdens de consumptie af van de meneer in het gezelschap. Ze sloeg haar eigen weg in. Het opstaan en het pakken van een chocolaatje waren hier één beweging. Daarbij viel de kijklijn van de heer op haar. Hij leek het interessant te vinden wat er gebeurde.

De Amerikaanse historica en mediawetenschapper Patrice Petro beweert dat er sprake van een paradox was in de manier waarop mannen naar de neue Frau keken. Enerzijds boezemde ze de Duitse man angst in. Doordat ze de dingen deed die voorheen enkel door mannen werden gedaan, vormde ze een bedreiging voor de masculiene identiteit die al in crisis was. Anderzijds waren sommige mannen diep gebiologeerd door de neue Frau en vonden ze haar op een sensuele manier spannend.² Ook de bedienende Afrikaan werd omgeven door sensuele fantasieën. In het einde van de negentiende eeuw werd het beeld van een bedienende Afrikaan alsmaar vaker in een oriëntaals decor van Oosterse luxe en sensualiteit geplaatst. Veel werd er gefantaseerd over Duizend en één Nachtsituaties.

De dans der verleiding

In dit inkijkje in een paskamer serveerde de Sarotti-Mohr trouw zijn chocolade. Mogelijk ervoeren Duitsers bij het kijken naar deze advertentie een sensuele spanning. De paskamergordijnen, die in een normale situatie ter bescherming van de consument zijn gesloten, zijn hier geopend. Daardoor kreeg de beschouwer een verboden inkijkje. Ook wekten de gordijnen de associatie met een theater. Vanuit het perspectief van de beschouwer staat de vrouw dan met haar rug naar het publiek. Het was duidelijk dat deze scène eigenlijk niet zichtbaar had moeten zijn. Omdat de neue Frau een allure voor sommige Duitse mannen was, was deze advertenties voor sommigen van hen een fantasie die uitkwam. Ze konden eindelijk zien wat er achter gesloten gordijnen gebeurde.

In verschillende reclames was de Sarotti-Mohr al in een haremcontext geplaatst. Daardoor was er eveneens sprake van een sensuele spanning tussen hem en de neue Frau. Het lichamelijke genot dat volgde op het consumeren van chocolade was ook al dikwijls door Sarotti en andere chocolademerken benadrukt. De Sarotti-Mohr verlokte de neue Frau dus tot het consumeren van chocolade. De neue Frau liet zich ook verleiden. Met haar opgetrokken voet, bewegende heup en haar zwierende hand ging ze in op zijn aanbod. De dromerige sfeer door het waas op de spiegel en de zachte pasteltinten wekten het idee dat ze zich in een soort verheven waan bevond. Erotische spanning werd in deze reclame dus effectief verward met het genot dat volgt op chocolade consumptie. In deze lezing stond de Sarotti-Mohr dus op gelijke voet als de neue Frau. Hij was immers het handelende karakter dat de neue Frau verleidt.

Toch werd wel degelijk benadrukt dat de neue Frau boven hem stond en dus de koloniale macht was. Dienstbaar droeg hij immers de chocolade. Bovendien was hij als een klein kind afgebeeld. Daardoor kwam niet alleen zijn onderworpen positie naar voren, maar werd ook duidelijk dat hij geen echte verleider kan zijn. Door zijn kleinheid moest de vrouw licht vooroverbuigen om bij de chocolade te kunnen komen. Haar verheven sociale status kwam dus goed naar voren. Bovendien duidde de Sarotti-Mohr net als het schilderij, de kandelaren en het kastje met de dure parfum op het feit dat Sarotti chocolade een luxueuze delicatesse was. In de zestiende en zeventiende eeuw waren het immers alleen de rijke aristocraten die zich koloniale bedienden konden veroorloven. Het consumeren van Sarotti chocolade beloofde vrouwen dus mogelijk ook sociale emancipatie. Ze konden daarmee hun rijkdom etaleren en toetreden tot de welgestelde bovenklasse.

Slot

Het moge duidelijk zijn dat vrouwenemancipatie en het koloniale rijk nauw met elkaar verbonden waren. Fantasieën over nieuwe vrouwen en de voormalige koloniën grepen in elkaar. Koloniale advertenties waren daardoor gelaagd en complex. Dit mag de historicus er echter niet van weerhouden over zulke advertenties te speculeren en de verschillende betekenissen uit te pluizen. Alleen dan komt de geschiedenis naar voren wie es eigentlich gewesen ist.

~ Tibbe Jonker

Ook interessant: De Lebensraum-theorie van de Duitse koloniale beweging
…of: Duitse zwembroekfoto zorgt voor opschudding (1919)

Noten