Peter de Grote – Russische tsaar

De Russische tsaar Peter de Grote (1672-1725) staat bekend als hervormingsgezinde leider die de poorten van zijn land opende voor westerse invloeden. Hij is de eerste Russische tsaar die met vreedzame doelstellingen West-Europa bezoekt. Met de daar opgedane kennis, onder meer in de Nederlandse Republiek en Engeland, weet hij Rusland in meerdere opzichten te moderniseren. Maar hoe modern Peter de Grote ook lijkt, hij is, net als veel van zijn tijdgenoten, op momenten ook ongekend meedogenloos.

De beroemde biografie van de tsaar van de hand van Robert K. Massie uit 1980 verscheen recent in een Nederlandse vertaling. Het werk, dat met de Pulitzerprijs werd bekroond, geldt als de standaardbiografie en leert ons Peter I Alexejevitsj Romanov – zoals hij voluit heette – kennen als een veelzijdige tsaar met een complex karakter. Het leven van tsaar Peter de Grote in vogelvlucht: zijn scholing, zijn bezoeken aan Holland, de wijze waarop hij dwarsliggers uit de weg ruimde en ten slotte zijn bijzondere levenseinde.

Jeugd: geschiedenis en geografie

Peter de Grote was de zoon van tsaar Aleksej I (1629-1676) en diens tweede vrouw Natalja Narisjkina (1651-1694). Toen tsaar Aleksej in 1676 stierf, volgde diens zachtaardige, toegeeflijke en lichamelijk gehandicapte zoon Fjodor – de vijftienjarige halfbroer van Peter – hem op. Deze Fjodor III (1661-1682) zorgde er kort na zijn aantreden voor dat Peter een huisonderwijzer kreeg toegewezen, Nikita Zotov, een beambte van het departement van Belastingen. Het was Zotovs taak om Peter te leren lezen en schrijven, maar de leergierige Peter wilde meer:

Peter drong er voortdurend bij Zotov op aan dat hij hem verhalen uit de Russische geschiedenis zou vertellen, over veldslagen en helden. Toen Zotov Natalja vertelde hoe enthousiast de jongen was, gaf ze de Cartografische Afdeling van het leger de opdracht om boeken samen te stellen met gekleurde tekeningen van steden en paleizen in het buitenland, zeilschepen, wapens en historische gebeurtenissen. Zotov plaatste deze collectie in Peters kamer om die, wanneer de jongen zich bij zijn gewone lessen verveelde, tevoorschijn te kunnen halen, te bekijken en te bespreken. Een reusachtige, meer dan manshoge wereldbol, die tsaar Alexej uit West-Europa had gekregen, werd naar het leslokaal gebracht. (33)

De lessen van Zotov schijnen niet heel excellent geweest te zijn. Massie stelt dat Peter de Grote al vanaf zijn vroege jeugd in feite een autodidact was: hij bepaalde zelf wat hij, op basis van zijn interesses, wilde leren. Duidelijk is in elk geval dat Peter al jong een brede belangstelling had, die niet ophield bij de Russische rijksgrenzen.

Op bezoek in Holland

In 1682 werd Peter, na het overlijden van Fjodor, tsaar van Rusland, een functie die hij zou behouden tot zijn dood in 1725. De tsaar had een imposant postuur: hij was 2.04m (de gemiddelde Nederlander was toen 1.65m) en torende hoog boven iedereen uit. Tegelijkertijd zat Peter vol energie en levenslust, aldus Massie:

“Zijn meest in het oog springende eigenschap, nog opvallender dan zijn lengte, was zijn geweldige energie. Hij kon niet lang stilzitten of -staan. Met zijn lange, lenige stappen liep hij zo snel dat zijn gezantschap moest hollen om hem bij te houden. Wanneer hij beslist schrijfwerk te doen had, liep hij heen en weer rond een lessenaar. Aan een feestmaal bleef hij telkens maar even zitten eten en veerde dan weer op om te gaan kijken wat er in een aangrenzend vertrek gebeurde, of om buiten een eindje te gaan wandelen. Hij had behoefte aan beweging en leefde zich graag uit op de dansvloer. Als hij een tijdje op één plaats was geweest, wilde hij weer weg, verder reizen, nieuwe mensen en een andere omgeving zien, nieuwe indrukken opdoen. Peter de Grote is het best voor te stellen als een man die heel zijn leven altijd nieuwsgierig was, altijd rusteloos, altijd in beweging.” (129)

Zijn drang om nieuwe dingen te ontdekken en in beweging te zijn, bracht hem in West-Europa, waarmee hij de primeur had de eerste Russische tsaar te zijn die met vreedzame bedoelingen het buitenland bezocht. Met name de scheepsbouw interesseerde Peter en daarom besloot hij – dit is het zogenoemde Grote Gezantschap van maart 1697 tot augustus 1698 – onder meer Oostenrijk, Venetië, Engeland en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden te bezoeken. Met name de drie laatstgenoemde landen bezaten expertise op het gebied van de scheepsbouw. In de nazomer van 1697 arriveerde Peter in Holland, waar hij ‘undercover’ bij de scheepswerven in Zaandam ging werken. Toen hij herkend werd, hetgeen natuurlijk massa’s mensen op de been bracht, kocht hij een zeilboot en vertrok naar Amsterdam. Hij kreeg daar het aanbod om in de afgeschermde omgeving van de VOC-werf als werkman aan schepen te bouwen.

Peter leerde ontzettend veel in de Republiek. Zo bezocht hij naast scheepswerven in Amsterdam de fabriek van Jan van der Heijden, die de straatlantaarn en de brandspuit had uitgevonden, en nam modellen en ontwerpen van Van der Heijdens brandspuiten mee. In Leiden woonde hij een anatomische demonstratie bij van botanicus dr. Herman Boerhaave. Tijdens dit bezoek gebeurde er iets opmerkelijks: toen enkele Russische metgezellen afkeurende geluiden maakten en bijna begonnen te kokhalzen toen ze Boerhaave in een lijk zagen snijden, werd Peter woedend:

Tot afgrijzen van de Hollanders beval hij hun naar het kadaver te gaan, zich eroverheen te buigen en met hun tanden een spier van het lijk af te bijten. (179)

Ten slotte bezocht Peter in Delft nog Anthonie van Leeuwenhoek, de uitvinder van de microscoop, met wie hij – gefascineerd door diens microscoop – twee uur sprak en toekeek Van Leeuwenhoek met zijn kijkglas spermacellen bestudeerde.

De invloed van Peters bezoek aan de Republiek is tot vandaag merkbaar in Rusland aan de diverse Hollandse (scheeps)termen die de Russen hebben overgenomen – zoals matroos, mast, boord, kiel, kajuit, achtersteven, vlaggenstok en kapitein -, maar ook aan de idee van de publieke executies die hij in Amsterdam had gezien. Toen Peter in de gaten kreeg dat deze terechtstellingen de omstanders enorm afschrikten, besloot hij ze in Rusland te introduceren.

1150 executies

Tussen oktober 1698 en februari 1699 vonden in opdracht van Peter in twee rondes maar liefst 1150 executies plaats van potentiële rebellen, die uit de Russische elite van ‘musketiers’ (de Streltsy) kwamen. Naar verluidt was er een opstand tegen de tsaar beraamd, en Peter brak meteen zijn Europese tournee af om terug te keren naar zijn moederland. De verdachten die hij liet oppakken werden eerst stevig gemarteld: hun ruggen werden met leren zwepen opengeslagen en daarna werden de arme subjecten levend geroosterdboven stevig opgestookt vuur. Peter gebruikte voor de martelingen veertien afzonderlijke martelkamers en was zelf me enige regelmaat bij de verhoren aanwezig. Na de executies ging Peter meestal als een losgeslagen beest feest vieren, drinken en paardenspelen met zijn directe personeel.

De executies van de Streltsy begonnen op 10 oktober 1698. Maandenlang werden elke dag enkele tientallen en soms meer dan honderd rebellen aan de galg gehangen, dan wel geradbraakt of onthoofd. Met gevoel voor dramatiek en detail schrijft Massie:

Op 11 oktober werden er 144 opgehangen op het Rode Plein, aan balken die tussen de kantelen van de muur van het Kremlin uitstaken. Honderd-en-negen werden met de bijl of het zwaard onthoofd boven een open sleuf in de grond in Preobrazjenskoje. Drie broers, die tot de koppigste rebellen hadden behoord, werden op het Rode Plein ter dood gebracht; twee werden er geradbraakt en stierven een langzame dood, terwijl de derde voor hun ogen werd onthoofd. (246)

Een aantal priesters die de Streltsy hadden aangemoedigd in opstand te komen, kreeg een speciale vernederende behandeling: zij kwamen te hangen aan een galg in de vorm van een kruis. En Peters halfzuster Sophia – die volgens de tsaar ook in het complot zat en inmiddels door hem naar het Novodevitsji-klooster was verbannen – ontsnapte evenmin aan Peters wraaklust. Vlak bij het klooster waar Sophia gevangen zat, liet Peter een enorme vierkante galg neerzetten waaraan 196 mannen opgehangen werden en…

…drie man, de veronderstelde kopstukken, werden vlak voor het raam van Sophia’s kamer opgehangen; een van de lijken hield een papier vast dat de petitie van de Streltsy voorstelde, waarin ze haar zouden hebben gevraagd te gaan regeren. Daar bleven ze de rest van de winter bungelen, zo dichtbij dat Sophia hen had kunnen aanraken. (246)

Minnaar Catharina gestraft, maar hoe?

In november 1724, kort voor zijn dood, kwam Peter erachter dat zijn vrouw vreemdging – althans: volgens de talrijke geruchten die rond en in het tsarenhof de ronde deden – met de Duitse kamerheer Willem Mons. In de literatuur over Peter de Grote is het verhaal te vinden dat de tsaar de minnaar van zijn vrouw op 8 november liet arresteren, hem een week later onthoofdde en (dit is een onzeker detail) vervolgens zijn overspelige vrouw Catharina dwong om de rest van hun huwelijk – dat, gelukkig voor Catharina, nog maar een paar maanden zou duren – het hoofd van haar ex-minnaar in een pot alcohol naast haar bed te zetten. Opmerkelijk is dat Peter zelf ook een Duitse minnares had en dit was nota bene de zus van Willem, Anna Mons. Hun andere zus, Matrena Balk-Mons, werd tegelijk met haar broer Willem veroordeeld vanwege verduistering; zij kreeg 11 zweepslagen en werd verbannen naar Siberië.

Het verhaal over de moord op de minnaar van Catharina is uiteraard te vinden in Massies biografie, maar dus niet het detail over Mons’ hoofd in een glazen pot op Catharina nachtkastje. Dit subtiele detail – dat ik via Google Books aantrof in enkele boeken van vóór de Tweede Wereldoorlog – kan natuurlijk verzonnen zijn, maar gezien de eerder beschreven wraakzuchtige handelingen van Peter hoeft dat zeker niet het geval te zijn.

Een verhaal dat op internet circuleert en evenmin in Massies biografie terug te vinden is, is dat hij tijdens zijn verblijf in Holland eens een executie bijwoonde op De Dam in Amsterdam, die echter kort voor de start afgeblazen werd. Peter zou toen aan de Hollanders voorgesteld hebben om een van de Russen uit zijn gevolg terecht te laten stellen, zodat de executie in elk geval door zou gaan en hijzelf en het publiek niet voor niks waren gekomen. Ook dit verhaal is – ik heb even doorgezocht op internet maar heb hierover verder geen andere bronnen gevonden – moeilijk te verifiëren.

Peter de Grote komt niet uit zijn ‘laatste’ woorden

Tsaar Peter was intussen voor een tweede keer ernstig ziek. Hij had sinds 1722 een infectie aan zijn urinewegen, die in 1724 weer volop begon op te spelen en hem in januari 1725 fataal werd. Het levenseinde van de tsaar, en dan vooral zijn laatste paar woorden, zorgden voor onduidelijkheid onder de achterblijvers:

Op 27 januari om 2 uur ’s middags vroeg de keizer, misschien bij de gedachte aan zijn opvolging, om schrijfpapier. Hij kreeg het en schreef: ‘Geef alles aan…’ Toen viel de pen uit zijn hand. Hij kon niet meer schrijven en liet zijn dochter Anna halen om haar te dicteren, maar vóór de prinses arriveerde, hadden zijn geestvermogens hem verlaten. Hij kwam niet meer bij kennis en zonk weg in een coma, waarna hij alleen nog maar kreunde. (788)

De volgende dag om 6 uur in de ochtend overleed Peter de Grote, in het 53e jaar van zijn leven en het 43e jaar van zijn regering. Hoewel hij elf kinderen had verwekt, lukte het hem niet om een troonopvolger te benoemen.