Saartjie Baartman – De Hottentot-Venus

Begin negentiende eeuw reisde de Khoikhoivrouw Saartjie Baartman (1789-1815) door Europa, waar ze onder de artiestennaam Hottentot Venus werd tentoongesteld in verschillende circussen. Baartman was bij het grote publiek vooral populair vanwege haar grote billen. Saartjie Baartman werd in haar leven geëxploiteerd, vernederd en na haar dood werden delen van haar lichaam op sterk water gezet.

Saartjie Baartman werd in 1789 geboren in een Khoisanfamilie in Zuid-Afrika. Haar naam is de Zuid-Afrikaanse variant van het Nederlandse Saartje. Saartjie zal ook een Khoi-naam hebben gehad, maar welke is niet bekend. Baartman was een slavin van een Nederlandse boer in Kaapstad en sprak goed Nederlands. Op een dag werd ze benaderd door de Britse arts Alexander Dunlop die meende dat in Londen goed geld aan hier viel te verdienen. Baartman zou daar namelijk niet alleen gebruikt kunnen worden als onderzoeksmateriaal, maar ook als bezienswaardigheid voor het grote publiek.

Hottentot Venus

In Europa werd Baartman inderdaad een echte publiekstrekker. Ze was vooral populair bij leden van de arbeidersklasse die zich in een klein theater op Piccadilly Circus vergaapten aan de enorme billen van de Hottentot Venus. Daarnaast werden bezoekers in de gelegenheid gesteld de (voor Europese begrippen) lange schaamlippen van de slavin te bewonderen. Op allerlei spotprenten werden de lichaamskenmerken van Saartjie Baartman nog eens uitvergroot.

Baartman werd geketend tentoongesteld in een kooi. Ze werd gedwongen ‘Afrikaanse dansjes’ te doen en na afloop van de show werd het publiek uitgenodigd haar billen aan te raken, of er zelfs op te gaan zitten. Naar verluidt dronk Baartman grote hoeveelheden sterke drank, mogelijk om de vernederingen te kunnen doorstaan.

Rechtszaak

In 1810 spande de African Society, een Britse anti-slavernijvereniging, een rechtszaak aan naar aanleiding van vermeend misbruik van de Hottentot Venus. Met de zaak hoopte de vereniging een bredere discussie los te kunnen maken over de behandeling van (voormalige) slaven. Een actuele kwestie, want hoewel Groot-Brittannië de slavenhandel in 1807 officieel had verboden, zou het nog tot 1833 duren voor de slavernij zelf werd verboden. In een essay schreef een van de aanklagers:

“Is the capture and exhibition of this Hottentot many degrees removed from the barbarous and illegal practices of the Slave Trade? … Let the honour of Englishmen rescue their character from the disgrace of keeping a foreigner, and a female too, in worse than Egyptian bondage.”

Baartman’s manager Hendrik Cesars verdedigde zich door te zeggen dat de Hottentot Venus slechts zijn bediende was en niet zijn slavin. In de rechtszaak die volgde verklaarde Baartman, vermoedelijk onder dwang, dat ze vrijwillig meewerkte aan de circus-show en nooit werd geketend. Door deze rechtszaak werd de Khoikhoivrouw nog bekender. Een tournee langs allerlei circussen in Groot-Brittannië en Ierland was het gevolg.

Dierenhandelaar in Parijs

Na ongeveer vier jaar liepen de bezoekersaantallen in Groot-Brittannië enigszins terug en reisde Baartman met haar manager naar Parijs. Daar kwam ze te werken voor een dierenhandelaar, die haar nog slechter behandelde. De kermisattractie werd gedwongen op handen en voeten rond te kruipen, terwijl gasten plaats namen op haar rug. Ook kregen bezoekers toestemming haar schaamlippen te betasten.

Na haar overlijden

Saartjie Baartman overleed op 29 december 1815, mogelijk aan de pokken. Ook daarna nog werd ze tentoongesteld. De Franse wetenschapper Georges Cuvier, ook wel de vader van de paleontologie genoemd, wist haar lichaamsresten te bemachtigen. Hij onderzocht ze, zette delen op sterk water en publiceerde erover.

Tot 1974 waren Baartman’s hersenen, skelet en voorplantingsorganen nog te zien in een museum in Parijs. Niemand minder dan Nelson Mandela verzocht Frankrijk in 1994 om de resten over te brengen naar Zuid-Afrika. Acht jaar later was het zover en kreeg Saartjie Baartman eindelijk een fatsoenlijke begrafenis.

Boek: The Hottentot Venus – The Life and Death of S. Baartman

Film over Saartjie Baartman:

deel 2

Bronnen ▼