Sint-Gereon van Keulen

Een van de romaanse kerken van Keulen is gewijd aan de heilige Gereon, een van de soldaten van het zogenaamde Thebaanse Legioen. Die eenheid zou zich in de vierde eeuw tot het christendom hebben bekeerd en bij St Maurice-en-Valais in Zwitserland collectief ter dood zijn gebracht toen het een dienstbevel weigerde uit te voeren dat de manschappen immoreel achtten.

De legende is ontstaan in 383 n.Chr., toen – ik moet even uit mijn hoofd citeren – de rivier Rhône zijn loop verlegde en een massagraf zichtbaar werd. Bisschop Eucherius hield zijn geschokte gelovigen voor dat dit de lichamen waren van die Thebaanse legionairs en vertelde over hun wederwaardigheden ten tijde van “caesar Maximianus”. In een boek waarover ik al eens blogde heeft Donald O’Reilly erop gewezen hoe vreemd dit is. Maximianus bekleedde een hogere rang, augustus, en was alleen enkele maanden in 285/286 caesar. Dit suggereert dat Eucherius het verhaal niet verzon en een contemporaine bron benutte.

Wellicht zijn er dus inderdaad soldaten gedood. Misschien vereerden sommigen daarvan Christus. Ik vind het moeilijk te geloven, maar het is ook niet helemáál ondenkbaar. O’Reilly redeneert dat de soldaten van het Thebaanse Legioen opdracht kregen de Bagaudae aan te vallen, straatarme boeren die hun land hadden verlaten om van banditisme te leven en door Maximianus werden opgejaagd. Toen de soldaten weigerden de vluchtende boeren te doden, liet de caesar hun achterhoede aanvallen.

Althans, dat zou volgens O’Reilly de historische kern zijn achter het verhaal van Eucherius. Let op dat deze kern prima waar kan zijn zonder dat de soldaten christelijk waren, al denkt O’Reilly van wel.

Gereon

Eucherius’ verhaal inspireerde latere generaties en ook de Keulse soldaat Gereon werd in verband gebracht met dit Thebaanse Legioen. Volgens de legende zou de Keulenaar in Thebe hebben bijgetekend, zou deze eenheid naar Europa zijn overgeplaatst, waar de soldaten dus dat dienstbevel weigerden, waarna Gereon met enkele kameraden miraculeus wist te ontkomen naar Keulen. Daar zou hij zich vrijwillig aan Maximianus hebben overgegeven en zijn geëxecuteerd. Keizerin Helena, de moeder van Constantijn, zou een kerk op zijn graf hebben gebouwd.

Het moge duidelijk zijn dat hier diverse tradities samen komen. Om te beginnen een verhaal over een Romeinse soldaat wiens nagedachtenis in Keulen door de christenen werd vereerd. Toen hij eenmaal in verband was gebracht met het door Eucherius vertelde verhaal over het Thebaanse Legioen, werd Gereons levensverhaal uitgebreid met een reis naar Egypte, waar hij dan zou hebben bijgetekend, om later dus terug te keren naar Keulen om daar te sterven, wat slecht paste bij de ondergang van die soldaten in St Maurice, zodat ook een wonderlijke ontsnapping uit het bloedbad moest worden verzonnen.

We moeten maar niet proberen de historische waarheid te achterhalen. Het enige wat we zeker kunnen weten is dat een soldaat genaamd Gereon in Keulen werd vereerd en op een gekunstelde wijze in verband werd gebracht met de legende over het Thebaanse Legioen. Wat we ook zeker weten is dat in Keulen een vierde-eeuwse kerk staat op zijn graf, die bestaat uit een basiliek én een ronde hal. De plattegrond lijkt verdraaid veel op die van de Grafbasiliek in Jeruzalem, die ook wordt toegeschreven aan Helena.

Geweld

Meer valt er niet te zeggen. En toch: Gereon en de soldaten van het Thebaanse Legioen zijn fascinerend. Hoewel ik het boek van O’Reilly niet overtuigend vind, denk ik dat hij wel de waarde heeft herkend die deze christelijke heiligen uitdragen. Een goede soldaat probeert geweld te vermijden. Dat wil niet zeggen dat hij pacifist moet zijn maar moet nadenken over zijn bevelen.

Die moet hij niet kritiekloos opvolgen maar overwegen. Een aanval op vluchtende boeren is laf en onnodig. Zo’n bevel moet een soldaat weigeren. Ook als het hem de kop kan kosten. Of het verhaal van het Thebaanse legioen waar is, of Gereon daar iets mee te maken heeft gehad, of hij überhaupt christelijk was, het is allemaal minder belangrijk dan dat de legende iets toont van wat het is om een goed mens te zijn.

De St-Gereon in Keulen is een van de mooiste kerken die ik vorige week zag. De legioenstandaard naast het altaar is vanzelfsprekend nep.

~ Jona Lendering
Historicus, webmaster van Livius.org en docent bij Livius Onderwijs. Hij publiceerde verschillende boeken. Zie ook: mainzerbeobachter.com

Het boek van O’Reilly: Lost Legion Rediscovered