Sovjet-sjtetls in het verre oosten

In het verre oosten van de Russische Federatie ligt een gebied dat de Joodse Autonome Provincie heet, en doorgaans beter bekend is als Birobidzjan, de naam van zijn hoofdplaats. Een blik op het ontstaan van de enige hedendaagse staatkundige-administratieve entiteit, naast Israël, die speciaal voor joden werd opgericht.

Het verhaal van de Joodse Autonome Provincie − Еврейская автономная область in het Russisch − begint in de Sovjet-Unie van de laten jaren twintig. In maart 1928 werd door het sovjet-bewind in het gebied van de Amoerrivier, langs de Sovjet-Chinese grens, immers een joods vestigingsdistrict gecreëerd. De bedoeling was om daar tegen 1933 60.000 en tegen 1938 150.000 joden uit onder meer Oekraïne en Belarus permanent in Birobidjzan te vestigen en er in een latere fase een volwaardig joods nationaal gebied binnen de Sovjet-Unie te creëren.

De logica achter de oprichting van zo’n joods gebied was ongeveer dezelfde als die achter de oprichting van joodse districten op de Krim in de jaren 1920: het ‘inpassen’ van de talrijke joden die in de jonge sovjet-staat leefden in het zogeheten nationaliteitenbeleid − de etnische politiek − van de Sovjet-Unie, door onder meer het toekennen van een in naam autonoom gebied. De architecten van het sovjet-nationaliteitenbeleid zagen de joden als een apart geval, omdat ze volgens hen geen echte heimat of enige binding met een gebied hadden, en sociaaleconomisch in wezen een volk waren van ‘kruideniers en kleine ambachtslieden’ dat neigde naar ‘kleinburgerlijk gesjacher’. Dat in het late tsarenrijk ook een joods industrieproletariaat en een actieve joodse arbeidersbeweging hadden bestaan wist men, maar paste niet in de lijn.

Een socialistisch Sion

Om hen te integreren in de nieuwe sovjet-socialistische maatschappij en loyaliteit tegenover de sovjet-staat bij te brengen, dienden de joden actief te worden in de landbouw en agro-industrie en moesten zij binnen de Sovjet-Unie, net als de talrijke andere etnische groepen, een nationaal gebied krijgen. Op die manier wilde men in één haal ook het onder de joden populaire zionisme − de in de jaren 1890 in Centraal-Europa ontstane beweging die streefde naar de oprichting van een joods thuisland in Palestina − recupereren door voor de ‘eigen’ joden met een sovjet-variant van de zionistische idee voor de dag te komen.

Er waren aanvankelijk heel verschillende voorstellen over waar dat sovjet-joodse thuisland diende te komen. Zo was er een idee om dat te doen in Belarus met zijn grote en oude joodse populatie. Een ander voorstel opperde dat dit thuisland het best rond de Zee van Azov in het zuidoosten van Oekraïne kon komen te liggen, omdat dat ooit deel was geweest van het middeleeuwse ‘joodse’ Chazarenrijk. Uiteindelijk werden het de joodse districten op de Krim en natuurlijk de provincie Birobidjzan.

Een Sovjet-joodse identiteit bouwen

Het geplande joodse gebied diende het centrum te worden van een nieuwe sovjet-joodse identiteit waarin jood-zijn ontkoppeld werd van het judaïsme en van religieuze tradities. De antireligieuze campagnes, het sluiten van synagogen en jesjiva’s en het afzetten en vervolgen van rabbijnen, ging gepaard met het bevorderen van een seculiere en socialistische joodse cultuur rond de asjkenazisch-joodse bindtaal van Centraal- en Oost-Europa: het Jiddisch, een West-Germaanse taal met Hebreeuwse leenwoorden en die in het Hebreeuwse alfabet wordt geschreven.

Net zoals bij de joodse districten op de Krim was één van de voornaamste pleitbezorgers van de Joodse Autonome Provincie Michail Kalinin, de toenmalige voorzitter van het centraal partijcomité en een naaste handlanger van Jozef Stalin.

“De belangrijkste reden [voor de oprichting van de provincie] is dat we hier weliswaar veel joden hebben, maar dat ze als enige nationaliteit in de Sovjet-Unie met drie miljoen leden geen staatsterritorium hebben…”

…schreef Kalinin, die overigens zelf niet van joodse komaf was.

Wervingscampagnes voor kolonisten

Waren de joodse communes op de Krim aanvankelijk gesticht op initiatief van linkse zionistische militanten, gesteund door buitenlandse joodse organisaties en nadien overgenomen door de sovjet-overheden, dan was de kolonisatiepolitiek in Birobizjan van meet af aan strak geregisseerd door de centrale sovjet-overheid en geaffilieerde organisaties. In de lente van 1928 arriveerden de eerste 650 joodse kolonisten uit de Oekraïense provincie Vinnitsa in Birobizjan. Het jaar daarop werden de eerste joodse gemeenten Birefeld en Valdheim opgericht. Een tweede lichting van circa 3.250 kolonisten kwam begin 1931 aan. Weldra volgden nog andere groepen, en in 1939 bedroeg het aantal joden in Birobidzjan om en nabij de 18.000.

Ongeveer de helft van de joden die in die periode naar het gebied trokken kwam uit Oekraïne, en meer bepaald uit de provincies Vinnitsa, Kiev en Charkov. Een ander groot deel van de kolonisten was afkomstig uit Belarus. Het waren geen bannelingen of gedeporteerden die onder dwang op transport werden gezet, maar mensen die via wervingscampagnes van de met de overheid geaffilieerde Openbare Maatschappij voor Vestiging van Joodse Werklieden – OZET, afgekort in het Russisch − werden gerekruteerd en een beter bestaan in het oosten voorgespiegeld kregen.

In mei 1934 werd de status van het joodse vestigingsdistrict van Birobizdjan opgekrikt tot dat van Joodse Autonome Provincie binnen Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, wat, in theorie tenminste, inhield dat het gebied ruimer lokaal zelfbestuur kreeg. Maar waarom koos men voor het verre Birobidzjan aan de Amoer − een gebied dat geen enkele historische band had met de joodse beschaving en in geen enkele joodse overlevering opduikt, waar voordien haast geen joden leefden en dat wel een heel eind verwijderd ligt van zowel de Krim als Palestina?

Land beschikbaar

Ten eerste was er de beschikbaarheid van land dat in Oekraïne en Belarus niet voorhanden was. Of toch niet voldoende land om te kunnen herverdelen onder joden zonder hevige tegenreacties van de andere, orthodoxe bevolkingsgroepen uit te lokken die wel eens konden uitdraaien op een opstand tegen het sovjet-bewind. Met het weghalen van de joden uit Oekraïne en andere gewesten met grote concentraties joden, hoopte men daar ook een einde te maken aan de antisemitische pogroms die hier om de zoveel tijd voorkwamen.

Het was niet zo dat de joodse kolonisten naar onbevolkte contreien werden gestuurd. In 1926, aan de vooravond van de Birobidzjan-onderneming, leefden op het grondgebied van wat de Joodse Autonome Provincie zou worden ongeveer 35.000 mensen. De grote meerderheid, zo’n 30.000, bestond uit orthodoxe Russen, Oekraïners en Belarussen wiens voorouders vanaf de zeventiende eeuw als kolonisten, kozakken en bannelingen naar het verre oostelijke grensland waren getrokken. Anderen hadden zich in het gebied gevestigd na de aanleg van de oostelijke tak van de trans-Siberische spoorweg in het begin van de twintigste eeuw.

Daarnaast leefden er ook nog een paar duizend Koreaanse immigranten die de Japanse overheersing van Korea waren ontvlucht, alsook enkele honderden inheemse Evenken. Ook het stadje Birobidzjan bestond al voor de komst van de joden uit het westen. Het werd in 1912 gesticht als stopplaats en kleine bevoorradingspost langs de pas aangelegde trans-Siberische spoorweg. De stad kreeg haar huidige naam − naar Bira en Bidjzan, twee zijrivieren van de Amoer − in 1931.

Grenslandbeveiliging

De communistische ideologen en minderhedencommissarissen gingen er van uit dat Birobidzjan voldoende ver verwijderd lag van de oude Oost-Europese stadsgetto’s en sjtetls waar veel joden eeuwenlang hadden geleefd. In hun optiek konden de joden zich in hun oude omgeving niet losmaken van het ‘bourgeois-zionisme’, de ‘kruideniers-kleinburgerlijkheid’ en het ‘religieus obscurantisme’ die daar hoe dan ook bleven sluimeren. Zodoende was Birobidzjan de ideale ‘proeftuin’ voor de nieuwe sovjet-joodse sociale identiteit die men wilde creëren.

De stalinistische Sovjet-Unie deed met joodse kolonisering in Birobidzjan uiteindelijk ook iets wat tal van grootrijken al sinds de oudheid deden: verre, kwetsbare grenslanden in het rijk verankeren en veiligstellen door er kolonisten te vestigen en die een reeks faciliteiten en voorrechten te geven zodat ze loyaal blijven en het gebied helpen ontwikkelen en verdedigen. Dat speelde zeker een rol in deze dun bevolkte uithoek van Eurazië waarop niet alleen buurland China aanspraken had, maar waar onder de lokale bevolking een sluimerend anticommunisme leefde én waar bovendien het Japanse keizerrijk steeds prominenter aanwezig werd. In februari 1932 vestigde Japan zelfs een protectoraat over het noorden van China, net aan de andere kant van de Amoer.

De sovjet-propagandisten spaarden kosten noch moeite om de Joodse Autonome Provincie in binnen- en buitenland te promoten als een toonbeeld van sociale maakbaarheid en socialistische vooruitgang. Het project van een autonoom joods gebied in de Sovjet-Unie sprak al snel ook tot de verbeelding van socialistische en communistische joden in het buitenland. Zo was in de VS van 1934 tot 1951 een Amerikaans comité voor joodse vestiging in Birobidzjan actief dat fondsen en materiële hulp inzamelde voor de provincie. En honderden joodse vrijwilligers en sovjet-sympathisanten uit Centraal-Europa, de VS, Argentinië en Palestina trokken voor een tijd als hulpverlener en opbouwwerker naar het gebied.

“Birobidzjan is een anker geworden voor onze hoop en hernieuwt ons geloof in de vooruitgang van de mens en de zekerheid dat nationale en raciale gelijkheid alle vormen van nationale en raciale discriminatie en onderdrukking zal overwinnen…”

…schreef de Amerikaanse communist en arbeidseconoom Jacob Budish euforisch in het tijdschrift Jewish Life in november 1947, kort voor de oprichting van Israël.

“In de [regio] zal een grote socialistische opbouw plaatsvinden, hand in hand met de [totstandkoming van] een echte socialistisch-joodse cultuur. Hoe ontstaan volkeren en naties? Ze komen tot stand door contact met de harde, bijna ongerepte natuur van de regio, door de grote creatieve inspanning die deze vereist. Net als de vroege Amerikaanse pioniers zal het volk in Birobizdjan de natuur moeten temmen. (…) Ik beschouw Birobidzjan als een joodse nationale staat.”

Hoge uitval

Of de joden aan de Amoer dat ook zo zagen is een andere vraag. Een meerderheid vormden de joden in Birobidzjan nooit. Leefden er in 1926 misschien een dozijn joden in het gebied, dat waren dat er in 1934 meer dan tienduizend, een vijfde van de toenmalige bevolking. Het hoogtepunt van de joodse aanwezigheid situeert zich rond 1939 met zo’n 18.000 mensen of een zesde van de bevolking. Dat krimpende relatieve aandeel kwam doordat ook niet-joodse bevolkingsgroepen uit andere delen van de Sovjet-Unie zich in het gebied kwamen vestigen of er tijdens de fameuze stalinistische landbouwcollectivisatie van de jaren dertig naartoe waren gedeporteerd.

Het uitvalpercentage was vanaf het begin hoog. Na 1939 liep het aantal joodse kolonisten stelselmatig terug tot een kleine negenduizend mensen of vier procent van de bevolking in 1989, het jaar van de laatste sovjet-volkstelling. De voorziene optimistische vestigingscijfers van begin de jaren dertig werden nooit gehaald. Velen raakten gedesillusioneerd en hielden het na een tijdje voor gezien. Ze verlieten het beloofde land in het oosten en trokken naar andere plekken in de Sovjet-Unie, of verlieten deze en emigreerden naar Palestina of elders.

De redenen waarom veel kolonisten afhaakten waren, zoals historicus William Siegel zegt, “vaak even banaal als menselijk”. Er was het barre klimaat van Birobizdjan en het Amoergebied met zijn ijskoude winters en zijn zomers met moessonregens en massa’s muggen. Nederzettingen langs de Amoer kregen geregeld te maken met overstromingen die de geleverde inspanningen teniet deden. Er waren het isolement en de heimwee. Levensomstandigheden bleken ter plekke vaak heel anders te zijn dan wat in de wervingspraatjes verkondigd werd.

Er waren ontberingen door de moeilijke logistiek. En ook het zware werk in de bosbouw en de moerasontginning, waar heel wat joodse kolonisten geen ervaring mee hadden. De relaties en alledaagse omgang met de niet-joodse bevolkingsgroepen waren ook niet het gezellige internationalisme uit de officiële propaganda, maar varieerden aanzienlijk. Dat wil natuurlijk ook niet zeggen dat er helemaal niets goed liep. De kolonisten legden wegen en wooninfrastructuur aan en een reeks joodse manufacturen en landbouwcommunes functioneerden wel degelijk.

Traditionele symbolen

Tussen 1936 en 1939 ontsnapte Birobidzjan evenwel niet aan de stalinistische repressie en de zuiveringen. Tal van lokale joodse communistische functionarissen, technische kaders, intellectuelen en kunstenaars werden gearresteerd op beschuldiging van ‘spionage voor Japan’, ‘trotskisme’ en ‘burgerlijk zionisme’. Een reeks taalkundige en culturele rechten en faciliteiten die de joden waren toegekend werden voor een hele tijd fors teruggeschroefd. Daarna, in de oorlogsjaren, werd Birobidzjan een bestemming voor joden die waren geëvacueerd uit de door de nazi-invallers bezette stukken van de Sovjet-Unie. Dat zorgde ervoor dat de joodse bevolking tijdelijk toenam. Maar het tij keerde op termijn niet.

In 1948 werd het project van socialistische joodse autonomie nieuw leven ingeblazen, om te voorkomen dat de joden van de Sovjet-Unie meer loyauteit zouden gaan voelen voor het pas opgerichte Israël dan voor het sovjet-moederland. Het zogenaamde ‘dokterscomplot’ – een quasi-officiële complottheorie volgens dewelke een groep joodse artsen uit Moskou van plan was om Stalin en zijn entourage te vermoorden − en Stalins antisemitische bocht na 1951, vormden evenwel opnieuw een domper. Het liet ook na de dood van Stalin in maart 1953 een wrang gevoel onder de Birobidjzan-joden na dat ze in hun nationaal gebied in de Sovjet-Unie geen vat hadden op hun lotsbestemming.

Misschien geeft de joodse Birobidjzan-heemkundige David Vaiserman het meest rake antwoord op de vraag waarom de opzet van een joods nationaal gebied aan de Amoer en het creëren van een sovjet-joodse sociale identiteit nooit echt aansloeg onder de joden: ze waren meer gericht tégen de traditionele symbolen van de joodse cultuur en geschiedenis dan in samenhang ermee.

“De joden – dat is een volk, een etnie en een geloof. Dat is het judaïsme. Dit is de Thora, het Oude Testament. [Hier in Birobizdjan] was niets dat daarmee verband hield. De [communistische] partij verbood synagogen. Hoe konden de joden hun eigen territorium opbouwen zonder hun fundamentele wortels?”

Restant-gemeenschap

De joden die in Birobidzjan bleven behoorden tot een harde kern van gelovers in het project, waren joden die zich aan het gebied waren gaan hechten of die niet echt wisten waar ze anders heen moesten, en joden die er intussen gezinnen hadden gesticht met lokale niet-joden. Er volgden nieuw joodse uittochten uit Birobidzjan in 1971-1978 toen het voor bepaalde groepen joden mogelijk werd om naar Israël, de VS en West-Europa te emigreren, en vooral na de opheffing van de Sovjet-Unie zelf in 1991 en tijdens de daarop volgende jaren van zware sociaaleconomische crisis.

In 2021 vormden joden met officieel zo’n 840 zielen minder dan één procent van de bevolking van ‘hun’ autonome provincie, al vermoedt men dat onder de bevolking die als etniciteit ‘Russisch’ opgeeft nog een zeker aantal joden of mensen van joodse of deels-joodse origine zit. Veruit de meeste joden wonen in de stad Birobidjzan. Hoe dan ook, het geeft de provincie de eigenaardige kwaliteit van joods autonoom gebied en van enige gebied ter wereld waar de Jiddische taal officiële status heeft en in officiële opschriften zelf zichtbaar is in het straatbeeld. Maar… waar amper nog joden wonen. De lokale overheid en Russische en buitenlandse joodse sociale en religieuze organisaties proberen onder de joodse restant-bevolking van Birobizjan een joodse identiteit en via een synagoge de praktijk van het judaïsme in leven te houden.

Geraadpleegde literatuur