Spuit elf – Betekenis en herkomst van de uitdrukking

De uitdrukking ‘spuit elf’, die als variant ook wel wordt aangevuld tot ‘spuit elf geeft (ook nog) modder’, is een bijzonder gezegde uit de Nederlandse taal. Hoe komen we precies aan deze weinig complimenteuze uitdrukking? En wat betekent spuit elf precies?

Over de betekenis van spuit elf

Mogelijk heeft iemand het je wel eens met een cynische blik tegen je gezegd: ‘Daar heb je spuit elf ook weer!’ Een spuit elf is een slome drol, iemand die net wat trager van handelen en/of begrip is dan een ander. Vaak wordt een spuit elf niet echt serieus genomen door anderen.

De spuit 11 komt vaak of altijd te laat, snapt een grap pas als laatste en is niet het meest snel als het om handelen gaat. Spuit elf doet dingen dan ook vaak op z’n elfendertigst of te elfder ure: traag, sloom, zonder gevoel van urgentie, kortom: heerlijk op het gemak.

Herkomst van spuit elf

Spuit elf bestaat al ruim een eeuw als Nederlandstalige uitdrukking. Een vroege vermelding van spuit elf (die ook nog modder geeft), komt voor in een feuilleton in De Amsterdammer van 23 oktober 1914, dus kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De uitdrukking wordt ook vermeld in De scheepsjongens van Bontekoe uit 1924, waar staat:

‘Spuit nommer elf geeft ook water’, zei Harmen.

Er zijn drie theorieën over de herkomst van spuit elf als uitdrukking. In de eerste plaats verwijzen taalkundigen naar het gebruik van het telwoord elf voor gekken en gestoorden. Elf is het gekkengetal, zoals ook blijkt uit vergelijkbare uitdrukking met elf erin die evenmin complimenterend bedoeld zijn: op z’n elfendertigst en het uit de Bijbel afkomstige te elfder ure. Een elf gebruikte men vroeger als term voor een ‘boze geest’ of een ‘bedrieglijk persoon’ en heeft dus een behoorlijk negatieve connotatie.

Ten tweede is elf een getal dat, omdat het één minder is dan een dozijn, onvolmaaktheid symboliseert. Waar twaalf als getal voor volheid staat en het ‘getal van de perfectie’ genoemd wordt – denk aan de Bijbelse 12 discipelen, de 12 maanden, tweemaal 12 uur maken een etmaal, et cetera -, staat elf voor onvolkomenheid en imperfectie.

Een derde verklaring verwijst naar de brandweer. Volgens deze interpretatie van de uitdrukking zou spuit elf letterlijk verwijzen naar een brandweerspuit. Brandweerlieden nummer(d)en van oudsher de spuiten die gebruikt worden. Als de elfde spuit bij een brand werd ingezet, dan hadden de andere tien spuiten hun werk vaak al gedaan. Spuit elf kwam dus meestal te laat. Vaak was het water in de sloot of gracht dan al op en spoot spuit elf geen water, maar vooral modder. Vandaar dat de uitgebreide versie ‘spuit elf geeft (ook nog) modder’ luidt.

In het Rotterdamsch Nieuwsblad werd in 1881 in een passage aan de elfde brandspuit gerefereerd:

“Hedenmorgen ontstond er bij een bakker aan de Keulsche Kade een schoorsteenbrand die spoedig door de manschappen van spuit 11 werd gebluscht.”

Welke van deze drie verklaringen juist is? Daarover zijn de taalkundigen het niet eens. Het genootschap Onze Taal houdt het op de uitleg van spuit elf als gekkengetal. De ‘brandspuitverklaring’ acht Onze Taal niet waarschijnlijk, omdat er oude versies van het gezegde zijn waarin gesteld wordt dat spuit elf juist wel water, en dus geen modder, geeft.

Boekentip: Roeien en ruiten. Waar komen onze gezegden vandaan?

Bronnen ▼