Straatvaart – Betekenis van de term

Het begrip Straatvaart is afkomstig uit de maritieme geschiedenis. Wat wordt er precies met deze term bedoeld? En in welke periode was de Straatvaart relevant?

Betekenis van het begrip Straatvaart

Het begrip Straatvaart kan als volgt worden gedefinieerd:

“De scheepvaart langs Straat van Gibraltar in zestiende en zeventiende eeuw, waarbij schepen op weg gingen naar landen rond de Middellandse Zee om handel te drijven?” [Bron: Bouw, Feniks. Tijdvakken, p.123]

Het begrip wordt met een hoofdletter geschreven vanwege de specifieke route via de Straat van Gibraltar die Nederlandse handelsschepen aflegden. Naast de Straatvaart als handelsroute richting de Middellandse Zee, dreef de Nederlandse economie verder op de Oostzeehandel (als ‘moedernegotie’: moeder van alle soorten handel) en speelden vanaf de zeventiende eeuw de VOC en WIC een belangrijke rol als compagnieën die meededen aan de internationale handel.

De Straatvaarders werden ook wel ‘handelaars op de Levant’ genoemd. Levant is een aanduiding die sinds het einde van de vijftiende eeuw gebruikt wordt voor alle landen rond de Middellandse Zee ten oosten van Italië, ofwel het gebied tussen het huidige Turkije en de Rode Zee (waar Syrië, Israël, Libanon en Jordanië liggen).

Korte geschiedenis van de Nederlandse Straatvaart

De Nederlandse Straatvaart begon rond 1590, dus tijdens de Tachtigjarige Oorlog ofwel De Opstand, hoewel er voor die tijd – vanaf het midden van de vijftiende eeuw – ook al incidenteel schepen op de Middellandse Zee voeren. Maar de meeste handel vanuit de Nederlanden naar het Middellandse Zeegebied gebeurde over land, via steden als Keulen en Augsburg. Rond 1590 veranderde dat.

Er waren drie redenen voor de opkomst van de Straatvaart. Ten eerste raakte sinds de Slag bij Alcântara (25 augustus 1580), een plaats vlakbij Lissabon, de Nederlandse handel richting Indië enige tijd afgesneden. Verder kwamen er door de Val van Antwerpen in 1585 veel Vlaamse kooplieden en handelaren naar de Republiek, die een impuls leverden voor de handel en nieuwe kennis meenamen. Door de Tachtigjarige Oorlog werd de route naar het Middellandse Zeegebied in het algemeen minder aantrekkelijk.

Geboortejaar

In de tweede plaats brak er in de Italië en omliggende kustgebieden in 1590 een omvangrijke hongersnood uit, waardoor de graanprijzen daar enorm stegen. 1590 is om deze reden wel aangeduid als het ‘geboortejaar’ van de Straatvaart. Amsterdam had als stapelmarkt graan uit het Oostzeegebied in overvloed, waarop steeds meer schippers graan gingen vervoeren naar de havens van steden als Genua, Napels en Venetië. Ook vis en specerijen werden vanuit Amsterdam in Italië en omliggende gebieden verhandeld. De handelaren namen sinaasappelen, aardewerk en olijven mee terug. Maar het was vooral graan dat vanaf 1590 tegen hoge winsten in Italië verkocht kon worden.

Een derde stimulerende factor voor de opkomst van de Straatvaart was een routebeschrijving van Willem Barentsz, getiteld Beschryvinghe ende Caertboeck van de Midtlansche Zee uit 1595, die door schippers gebruikt werd en hen van goede informatie voorzag.

Schippers uit Hoorn en Amsterdam als ‘kartrekkers’

De eerste Straatvaarders kwamen uit Hoorn. Zo voer de schipper Steven van der Hagen (1563-1621) – een van de pioniers van de Straatvaart – vanuit Hoorn voor kooplieden naar de Middellandse Zee met een ‘verlenger’ van liefst 240 ton. Een verlenger was een scheepssoort dat gemaakt was door een haringbuis te verlengen en ontwikkelde zich eind zestiende eeuw verder tot het zogenoemde fluitschip.

Begin zeventiende eeuw waren er in Amsterdam zo’n zeshonderd Straatvaarders actief. Vaak werden deze handelaren zeer rijk, want de handel op het Middellandse Zeegebied was bijzonder lucratief.

De Straatvaart bleef bestaan tot het begin van de negentiende eeuw, maar werd na de zeventiende eeuw wel minder prominent. De centrale organisatie van de Straatvaart was in die tijd in handen van de door Cornelis Haga opgerichte Directie van de Levantse Handel en Navigatie op de Middellandse Zee (1625-1829), een college dat toezicht hield, regels opstelde voor de Straatvaart en de organisatie rond deze handel regelde.

Lees ook: De Oostzeehandel: de ‘moedernegotie’ van de Republiek
…of: Artikelen over maritieme geschiedenis & scheepvaartgeschiedenis
Boek: De zeemogendheden – Andrew Lambert

Bronnen ▼