Verfilmde historische roman ‘De middagsvrouw’ te zien in Nederlandse bioscoop

De middagsvrouw is de titel van het in 2007 gepubliceerde boek van de Duitse schrijfster Julia Franck. In het boek staat het verhaal van haar grootmoeder Helene, die ze nooit gekend heeft, centraal. In 2023 is het boek onder dezelfde titel verfilmd door de Oostenrijkse filmmaakster Barbara Albert. Binnenkort is de film ook in ons land te zien.

De Duitstalige film begint met een scène waarin de jonge Helene met de auto langs tarwevelden rijdt om een boer te bezoeken bij wie haar zoon Peter woont. Het fragment (en de titel van het boek en de film) verwijst naar het volksverhaal over de middagvrouw of -heks dat stamt uit de Lausitz, een historische regio in Midden Europa die delen van Duitsland, Polen en Tsjechië omvat. De Mittagsfrau verschijnt volgens deze vertelling ’s middags op hete zomerdagen in het veld als daar door landarbeiders wordt gewerkt. Wie haar een verhaal vertelt, hoeft niet voor haar te vrezen; maar zwijg je, dan word je gek of gedood. In boek en film draait het echter niet om het verhaal van een boer, maar om dat van Helene zelf.

De Joodse zussen Helene en Martha Würsich, als volwassenen respectievelijk gespeeld door Mala Emde en Liliane Amuat, groeien op in een Duits plattelandsgebied, in de gemeente Bautzen, waar de legende over de middagsvrouw van generatie op generatie wordt doorverteld. Hun tienerjaren spelen zich af in de periode van de Eerste Wereldoorlog en de moeilijke jaren erna. Broers en vader keren niet terug van het front, wat hun moeder radeloos maakt. De vrouw is een psychisch wrak en richt haar onbeheerste emoties tijdens haar slechte buien af op haar jongste dochter, de intelligente en zachtaardige Helene.

Begin jaren twintig laten de zussen hun uitzichtloze bestaan achter zich en trekken in bij een tante in Berlijn. Hun moeder wordt opgenomen in een psychiatrische kliniek.

Een niet-Joodse identiteit

In het huis van tante Fanny heerst een vrije en uitzinnige sfeer die karakteristiek is voor de Duitse hoofdstad tijdens de Roaring Twenties. Terwijl de losbandige Martha zich in de feestvreugde onderdompelt en verslaafd raakt aan drugs, streeft Helene, die al sinds haar jeugd gefascineerd is door het menselijk lichaam, een carrière als arts na. Voor een vrouw met haar achtergrond is dat een onmogelijke toekomstdroom. Ze gaat werken voor een apotheker en volgt lessen om haar Arbitur (toelatingsdiploma voor de universiteit) te halen.

Tijdens haar werk in de apotheek ontmoet ze haar eerste vriend, de goedaardige Karl (Thomas Prenn) die het opkomende nationaalsocialisme verafschuwt. Nadat hij sneuvelt in een gevecht tegen nazi’s, die inmiddels aan de macht zijn gekomen, vindt Helene, na een periode van groot verdriet, een nieuwe liefde in het ziekenhuis waar ze werkt: Wilhelm (Max von der Groeben). Voordat de twee trouwen regelt deze Luftwaffe-officier eerst een andere, niet-Joodse identiteit voor Helene. Een huwelijk tussen een ‘Ariër’ en een Jood is in het Duitsland van Hitler namelijk uit den boze.

Wilhelm en Helene krijgen een zoontje, Peter, maar hun relatie is liefdeloos. Wilhelm is een oerconservatieve, dominante man die zijn vrouw onderdrukt en walgt van haar Joodse achtergrond. Hij onttrekt zich aan zijn verantwoordelijkheden als echtgenoot en vader. Na de problemen met haar moeder, het verliezen van haar eerste liefde en het moeten verbergen van haar Joodse identiteit brengen het huwelijk en moederschap Helene niet het geluk dat je haar als kijker wel gunt.

Trauma’s en moeilijke keuzes

In oorlogstijd kan Helene al haar daadkracht kwijt in het verplegen van oorlogsslachtoffers, waarin ze uitblinkt. Na de oorlog blijft ze alleen achter met haar zoon, maar kan zij wel een goede moeder voor hem zijn? Net als op haar eigen moeder heeft de tijd zijn sporen ook op haar achtergelaten. Haar leven werd gevormd door verliezen en onrecht, in een tijdsgeest van haat en geweld. Vele moeders sleurden na de oorlog een trauma met zich mee dat hun moederschap zwaar op de proef stelde.

Ook al waren het nationaalsocialisme en de Tweede Wereldoorlog van grote invloed op het verhaal van De middagsvrouw, in de artistieke film zien we weinig van de opkomst en hoogtijdagen van het Derde Rijk en blijft het oorlogsgeweld eveneens grotendeels buiten beeld. Het overlijden van Karl tijdens een straatgevecht met bruinhemden wordt niet getoond en zelfs het hakenkruis is zelden te zien.

De camera is vooral gericht op het dramatische verhaal van Helene en op hoe zij het onrecht dat haar wordt aangedaan dapper doorstaat. Als dochter, als vrouw, als echtgenote, als moeder en als iemand van Joodse afkomst kende haar leven vele dieptepunten. Deze tragiek is indringend in beeld gebracht in deze emotionele film, waarin het echter wel wat vaag blijft wat de precieze boodschap is die de filmmakers willen overbrengen en wat de relatie is tot schrijfster Julia Franck over wiens familie het verhaal gaat.

De middagvrouw gaat op 25 juli 2024 in première in de Nederlandse bioscopen en filmhuizen.

Boek: De middagvrouw