Volodymyr Ivasjoek – Van componist tot held van Oekraïne

Het is een zwoele septemberavond in 1970 als de opnamen starten voor het tv-programma Stemvork voor een Goed Humeur van de lokale Oekraïense televisie. Het centrale plein in de west-Oekraïense stad Tsjernivtsi staat vol met mensen die willen luisteren naar muziek. Eén van de liedjes die die avond voor het eerst in het openbaar te horen is, is Tsjervona roeta (Rode ruit) van de jonge zanger en componist Volodymyr Ivasjoek. Het wordt een hit.

Twintig jaar later, in 1990, bestaat de populariteit van het nummer nog steeds. Een van Volodymyr Ivasjoeks beste vrienden, zanger Nazari Jaremtsjoek (1951-1995), is dan bezig aan een tour door Canada nadat de grenzen zijn geopend voor artiesten. Jaremtsjoek is populair onder de grote Oekraïense diaspora in Toronto die zijn muziek kent ondanks het feit dat ze aan de andere kant van de wereld wonen in het ‘vrije’ Westen. Maar er is één nummer in Jaremtsjoeks repertoire waar iedereen op zit te wachten: Tsjervona roeta van Volodymyr Ivasjoek.

Mislukte componist

Volodymyr Ivasjoek wordt op 4 maart 1949 geboren in het stadje Kitsman in de Boekovina, een bergachtige regio in het zuidwesten van Oekraïne aan de grens met Roemenië. Op twintig kilometer afstand bevindt zich de stad Tsjernivtsi, tijdens de Habsburgse tijd ‘Klein Wenen’ genoemd.

De regio is nog aan het nasidderen van de oorlogsjaren, de jodenvervolging en het schrikbewind van Antonescu en later Stalin. De ouders van Volodja, zoals zijn roepnaam luidt, kunnen erover meepraten. Zijn vader Mychajlo (1917-1995) zat verscheidene jaren in een goelag in Siberië waar hij als slaaf werkte aan een spoorbrug over de rivier Petsjora. Zijn moeder Sofija (1922-2002) kwam uit het zuiden van het land, overleefde de Holodomor en moest vluchten voor het oprukkende leger van Hitler waaraan ze later haar vader en meerdere broers verloor.

Al gelijk bij Volodja’s geboorte gaat het mis. Door een medische misser raakt hij bijna blind. Daarna volgt een jeugd waarin hij vaak ziek is en in sanatoriums verblijft. Desondanks weten zijn ouders hun geliefde eerste kind hun eigen liefde voor lezen bij te brengen. Wanneer hij vijf is kan hij al lezen, maar nog niet schrijven.

De jonge Volodja blijkt ook verborgen muzikale talenten te hebben. Al snel wordt hij een getalenteerde violist die meer dan eens de lokale krant haalt. Als Ivasjoek veertien is, en twee zussen rijker, wordt hem aangeraden om te verhuizen naar Kyiv (Kiev) om daar aan een speciale kostschool te studeren voor talentvolle jonge muzikanten. Dat doet hij.

Na een trimester komt de familie Ivasjoek erachter dat hun zoon compleet ontspoord is in zijn obsessie om de Oekraïense opvolger van Mozart te worden. Hij eet niet meer, slaapt amper en heeft bloeduitstortingen in zijn nek. Misschien was het niet zo’n goed idee, realiseert vader Mychajlo zich. Hij beveelt zijn zoon om thuis te blijven en stuit op veel verzet, maar weet hem uiteindelijk te overtuigen. Volodja’s kinderdroom valt echter wel in duigen.

De wraak van Lenin

Ivasjoek wordt teruggeplaatst op het lokale lyceum. Geïnspireerd door zijn vader heeft hij besloten dat hij na zijn eindexamen geneeskunde wil gaan studeren. Mychajlo vertelde Volodja en zijn zus Halyna in hun jeugd verhalen over de goede joodse dokter Schulder die hem meermaals van de dood redde in het goelagkamp.

Op de piano die de familie thuis heeft, blijft Volodja wel af en toe spelen, als hobby. Ook begint hij met het schrijven van liedjes. Niets serieus, alleen voor persoonlijk vermaak. Componist kan hij toch niet meer worden, denkt hij.

Een paar maanden voor zijn eindexamen spreekt Volodja af met wat vrienden in het parkje op het plein achter het voormalige postkantoor van Kitsman. Eén van de drie heeft een fles wijn mee. Het is nog koud buiten.

In het parkje is ook een gipsen borstbeeld van Lenin te vinden, ter vervanging van het beeld van Stalin dat daar weg is gehaald. Terwijl de drie jongens aan het spelen zijn in het parkje, stoot één van de drie het beeld om dat in duizenden stukken uit elkaar valt. Ze worden gezien door voorbijgangers en Volodja wordt hardhandig gearresteerd. Met snelrecht worden alle drie de jongens veroordeeld tot vijftien dagen gevangenisstraf.

Daarmee houdt het nog niet op voor Volodja. Het nieuws heeft ook zijn middelbare school bereikt. Die besluit de cijfers op zijn rapport uit te gummen en daar lagere cijfers voor terug te zetten. Het maakt Ivasjoek eigenlijk niet uit, want aan hem is toch al een plaats toebedeeld op het Medisch Instituut van Tsjernivtsi. Denkt hij.

Ook in Tsjernivtsi, waar de hele familie inmiddels naartoe is verhuisd, komt het nieuws van de drie jonge hooligans naar boven. Op het laatste moment wordt Ivasjoek toch afgewezen bij zijn opleiding en wordt hij te werk gesteld in een fabriek.

Op zoek naar de rode ruit

Tijdens het werken in de fabriek krijgt Ivasjoek de mogelijkheid om een fabriekskoor op te richten. Daar vindt hij opnieuw zijn liefde voor muziek. Succes heeft hij ook. Zijn koor treedt onder andere voor de radio op. In die tijd raakt Volodja ook geobsedeerd door een Oekraïense legende, namelijk de legende van de rode ruit, waarin een jonge jongen verliefd wordt op een meisje nadat ze hem een rode ruit – een bergbloem – heeft gegeven.

Ivasjoek zoekt stad en land af naar de origine van het sprookje. Een rode ruit als bloem bestaat namelijk niet zover als hij weet. Of bedoelen ze hier wat anders? Hij spreekt verschillende kruidenvrouwtjes, maar geen van hen weet hem wat te vertellen over de rode ruit totdat hij op een dag in een dorpje in de heuvels iemand vindt die hem het verhaal kan uitleggen.

Een rode ruit is geen zeldzame bloem, maar een legende, vertelt de vrouw. Op een zomeravond die eens in de tien jaar voorkomt, zouden de gele ruiten op de heuvels van de Karpaten rood van kleur worden. En elk meisje dat een rode ruit plukt, zou haar man van keuze kunnen betoveren.

Als hij inmiddels een jaar later kan studeren aan het Medisch Instituut schrijft hij een gedicht aan het meisje waarop hij verliefd is met een liedtekst over de rode ruit, die tsjervona roeta in het Oekraïens heet:

Rode ruit,
Zoek geen avondenlang
Jij bent de enige voor mij,
Alleen jij,
Geloof me nou!

Het zou nooit iets worden tussen het meisje en Ivasjoek, maar het liedje betoverde al vrij snel de hele Sovjet-Unie en Oekraïne in het bijzonder.

Oekraïnes eerste celebrity

Vanaf het einde van 1968 begint Volodja op te treden met de groep Karpaty en mag hij een aantal televisieoptredens verzorgen. Artiesten en andere creatievelingen zwermen in Tsjernivtsi al snel rond hem heen. Hij leert via via de muzikant Levko Doetskivski (1943-2023) kennen die in het stadje Vyzjnytsja, iets verderop in de regio, een eigen beatgroep is gestart. Levko blijkt een echte pionier te zijn en bouwt zijn eigen instrumenten. Ook was hij creatief genoeg om een radio te maken en op die manier stiekem naar muziek van de Beatles te luisteren. Hij introduceert die snel aan zijn nieuwe muzikale vriend, Ivasjoek.

Na die zomeravond in september 1970 breekt Ivasjoek echt door als muzikant. Elk liedje dat de geneeskundestudent daarna schrijft wordt een hit en hij wordt regelmatig uitgenodigd bij de radio en televisie.

In het najaar 1971, amper een jaar nadat Tsjervona roeta voor eerst op de buis is geweest, verschijnt er een speelfilm van de muziek van Ivasjoek met dezelfde titel als het liedje, waar zijn muzikale vrienden Sofia Rotaru, Vasyl Zinkevytsj en Nazari Jaremtsjoek in te bewonderen zijn. Net als Volodja zelf overigens.

Ivasjoek wordt gekatapulteerd tot een echte ster. Zijn muziek is overal te horen, hij mag gastcolleges geven op universiteiten en wordt overal op straat herkend. Zelfs secretaris-generaal van de Sovjet-Unie Leonid Brezjnev behoort tot zijn fanschare.

In 1974 mag Sofia Rotaru namens de Sovjet-Unie deelnemen aan het Sopot-festival in Polen, een soort Oost-Europees Songfestival. Ze nodigt Volodja uit om mee te gaan, want ze gaat immers een nummer van hem zingen. Het arrangement laten ze door Moskou maken.

Als een dag voordat het festival begint, komt Volodja’s oudste zus Halyna aan vanuit Berdjansk om ook te kijken. Daar treft ze haar te midden van vele vellen muziekpapier en lege flessen melk aan. ‘Ze hebben ons rotzooi gestuurd!’ roept hij uit als hij haar ziet. Het arrangement bevalt hem niet. In één nacht herschrijft hij het.

Sofia wint Sopot niet, maar de twee krijgen wel het een en ander aan media-aandacht in Polen door hun jonge leeftijd. Volodja is dan vijfentwintig jaar en heeft niet alleen de liedtekst en de muziek geschreven, maar ook het arrangement. Nog meer nieuws wacht hem op als hij terugkeert in Oekraïne, want hij mag in Lviv aan het conservatorium gaan studeren.

Nadat hij een paar jaar later van datzelfde conservatorium afgezet wordt, breekt er voor Ivasjoek een moeilijke tijd aan. Hij begint te kampen met depressies en wordt meermaals opgenomen. Als hij zich weer wat beter voelt, begint hij op doktersadvies samen met zijn moeder Sofija te reizen. In 1978 bezoekt hij zo onder meer Jerevan, Tallinn, Riga en Trakai.

Weg met Brezjnev, terug met russificatie

In die tijd dat Ivasjoek bezig is met muziek verandert er het een en ander aan de positie van het Oekraïens. In de loop van de jaren zeventig wordt het taalbeleid van de Sovjet-Unie weer teruggedraaid naar de situatie onder Chroesjtsjov. Dit houdt in dat er zo veel mogelijk Russisch moet worden gesproken.

Het spreken van nationale talen wordt gezien als een uiting van nationale sentimenten tegen de Sovjet-Unie in. In 1976 richt een groep Oekraïense academici, artiesten en schrijvers de Oekraïense Helsinki Groep op. Vijf jaar later is bijna de helft van alle leden van de mensenrechtenbeweging, waaronder de gelauwerde dichter Vasyl Stoes, al veroordeeld voor propaganda en naar verscheidene goelagkampen verspreid over Rusland gestuurd.

Dat er naast deze groep nog steeds een populaire muzikant is die muziek heeft geschreven in de Oekraïense taal en die enorme populariteit behoudt in Oekraïne, is waarschijnlijk niet iets wat de autoriteiten voor lief nemen.

Muziek van vrijheid

Het is een warme lentedag in mei 1979 als het lichaam van de dertigjarige Volodymyr Ivasjoek wordt gevonden in een bos in de buurt van Lviv. Hij is dan ruim drie weken vermist geweest.

In de weken die daar aan vooraf gingen, hebben zijn ouders regelmatig geprobeerd de vermissingszaak aan de grote klok te hangen, maar worden in al hun pogingen tegenwerkt door de politie en lokale afdeling van de communistische partij.

Het duurt nog twee dagen na de vondst van het lijk voordat Ivasjoeks ouders hun zoon mogen zien. Zijn moeder ziet hoe er sigaretten in de handen van Volodja zijn uitgedrukt, terwijl zijn vader later opmerkt dat hij zag hoe de neus van zijn zoon kapot was geslagen.

Zelfmoord wordt als doodsoorzaak opgeschreven door de autoriteiten. De familie van Ivasjoek weet beter, net zoals tienduizenden anderen die tijdens zijn uitvaart in Lviv de straat op gaan. In Nederland besteedt Het Parool een jaar na de gebeurtenis aandacht aan de dood van Ivasjoek in een artikel over een dissidente van de Helsinki Groep.

Van 1979 tot 1991 mocht de familie geen grafsteen plaatsen. Zelfs de plaatsing van een simpel kruis werd niet toegestaan. De plek waar Volodja begraven werd, werd meermaals in brand gestoken als er te veel bloemen en andere voorwerpen waren neergezet.

Precies zestig jaar na zijn geboorte krijgt Volodymyr Ivasjoek in 2009 als een van de eerste muzikanten in de Oekraïense geschiedenis de titel ‘Held van Oekraïne’. Bijna vijfenveertig jaar na de moord is de strafzaak nog steeds niet opgelost en is er nog niemand veroordeeld.

Link: Volodymyr Ivasyuk Memorial Museum, Tsjernivsti

Bronnen ▼