Walter Scheel (1919-2016) – De zingende bondspresident

Bij een staatsbezoek van de Duitse president Walter Scheel (1974-1979) aan een Afrikaans land speelde het militair orkest niet, zoals protocollair gebruikelijk, het Duitse volkslied. In plaats daarvan klonk de melodie van een Duits volksnummer, Hoch auf dem gelben Wagen. Scheel verklaarde zich bereid dit lied als nationale hymne te aanvaarden. In 1973 had hij zes weken op nummer 1 gestaan met zijn versie van dit lied.

Jonge jaren

Scheel werd in 1919 geboren in Solingen. Zijn vader was timmerman. Omdat zoon Walter goed kon leren, mocht hij naar het gymnasium. Na zijn eindexamen volgde hij de interne opleiding bij een bank, tot hij opgeroepen werd voor militaire dienst. Na de oorlog werkte hij in het bedrijfsleven, uiteindelijk werd hij zelf ondernemer.

Al in 1946 werd Scheel lid van de liberale FDP. Hij steeg snel in de rangen van de partij. In 1948 werd hij gemeenteraadslid in Solingen en in 1950 raakte hij verkozen in het parlement van deelstaat Noordrijn-Westfalen. Vanaf 1953 zetelde Scheel vervolgens in de federale Bondsdag, de Duitse evenknie van de Tweede Kamer. In 1961 werd hij als minister voor Economische Samenwerking jongste minister in de vierde regering-Adenauer (1961). Een post die hij tot 1966 zou behouden.

FDP jaren ‘60: van klassiek-liberaal naar sociaal-liberaal

In 1949 mocht Duitsland van de geallieerde bezettingsmachten weer federale verkiezingen houden. Konrad Adenauer, leider van de christen-democratische CDU, werd de eerste naoorlogse bondskanselier (federaal premier). Zijn afkeer van het communisme was dermate groot dat hij ook weinig ophad met socialisten. De liberalen werden zo zijn natuurlijke coalitiepartner. Een gemengd genoegen. Adenauer was democraat, maar wel op de paternalistische, autoritaire wijze die in de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw nog gangbaar was. Hij gunde de kleinere coalitiepartner weinig.

De spanningen liepen zo hoog op, dat de FDP in 1961 zelfs campagne voerde met de leus Der Alte muss weg. Na de verkiezingen werd een compromis gesloten: Adenauer werd opnieuw premier, maar zou na twee jaar aftreden.

Dat Scheel in 1961 minister voor Economische Samenwerking werd was veelzeggend. In Noordrijn-Westfalen had hij behoord tot een groep opkomende talenten die in 1956 bewerkstelligde dat de zittende CDU-FDP-regeringen werd afgelost door een regering van de socialistische SDP met de liberalen. Toch bleef Scheel tot 1966 minister onder verschillende CDU-premiers.

1968 partijvoorzitter

Dat jaar belandden de liberalen in de oppositie. De nieuwe regering bestond uit een ‘Grote Coalitie’ van christen-democraten en socialisten met Kurt Georg Kiesinger (CDU) als premier, en Willy Brandt (SPD) als vicepremier en minister van Buitenlandse Zaken.

In 1968 werd Scheel partijvoorzitter. Hij stuurde de FDP nog meer richting sociaal-liberalisme. Een eerste gelegenheid deed zich in de lente van 1969 voor. Mede door toedoen van Scheel verkoos het parlement toen de sociaal-democraat Gustav Heinemann tot (bonds)president. Hiervoor was enige pressie nodig geweest. De rechtervleugel van de FDP-fractie had namelijk liever de CDU-kandidaat gehad.

Bij de verkiezingen, een half jaar later, bleek dat de achterban verdeeld was over de koerswissel. De FDP verloor een derde van de stemmen en eindigde gevaarlijk dicht bij de kiesdrempel van vijf procent. Teleurgesteld ging Scheel na de verkiezingsavond naar huis. Tot de telefoon ging: Brandt stelde voor samen te gaan regeren. Het kabinet-Brandt/Scheel werd de eerste naoorlogse regering zonder de christen-democraten.

1969-1974 minister van Buitenlandse Zaken

Een van de speerpunten van het nieuwe kabinet werd een nieuw buitenlandbeleid. Het streven naar hereniging van West- en Oost-Duitsland werd niet opgegeven. Wel meende men dat met de bouw van de Berlijnse Muur het oude CDU-beleid, namelijk domweg het bestaan van de DDR ontkennen, achterhaald was. Tot aan een eventuele toekomstige hereniging was het zaak de DDR de facto te erkennen. Door diplomatieke betrekkingen aan te knopen met de Sovjet-Unie en de landen van het communistische Oostblok, hoopte men ooit de situatie te kunnen veranderen, de neue Ostpolitik. Daarnaast wilde men af van de spierballentaal en de eeuwige oorlogsdreiging – voortaan werd gestreefd naar ontspanning in de Koude Oorlog.

Brandt en Scheel wisten hoe het was om juniorpartner te zijn in een regering. In tegenstelling tot Adenauer gunde Brandt de coalitiepartner dingen. Als minister van Buitenlandse Zaken werd Scheel hierdoor net zo goed het gezicht van het nieuwe beleid als de premier.

Een hoogtepunt vormde het Verdrag van Moskou van augustus 1970. Dit eerste verdrag tussen West-Duitsland en de Sovjet-Unie maakte andere bilaterale verdragen met Oost-Europese landen mogelijk. Dat jaar bezocht Scheel ook als eerste Duitse buitenlandminister Israël.

Heel wat Duitsers hadden aanvankelijk bedenkingen bij het nieuwe buitenlandbeleid. Sommige SPD- en FDP-parlementariërs liepen zelfs over naar de CDU. Voorjaar 1972 diende de oppositie een motie van wantrouwen in. Daarbij hield Scheel (mogelijk in de veronderstelling dat het zijn laatste als minister zou zijn) zijn felste rede ooit:

‘U hoopt op leden van dit huis met te weinig zenuwen en een zwak karakter.’

Tot ieders verbazing haalde de motie het niet (twee stemmen te weinig). Opluchting bij de regering. Om voor eens en altijd een einde te maken aan de discussie schreef Brandt nieuwe verkiezingen uit, die de coalitie overtuigend won.

‘Hoog op de gele wagen’

Om geld in te zamelen voor een liefdadigheidsactie op tv zong Scheel in 1973 een bekend volkslied in, Hoch auf dem gelben Wagen. Het sloeg aan en werd een nummer 1-hit.

Gelben Wagen verwijst naar een boerenwagen gevuld met hooi. De vader van Scheel was timmerman geweest, gespecialiseerd in houten wagens en wielen. Toeval of zelfenscenering?

1974-1979 president

Hoewel Duitse presidenten twee termijnen mogen aanblijven, stelde Heinemann zich niet opnieuw kandidaat. Scheel vroeg Brandt nog of hij het wilde worden. Toen die aangaf van niet, kandideerde scheel zich. Hij had hiervoor twee redenen. Na het sluiten van de verdragen met de communistische landen had hij als buitenlandminister het hoogtepunt al bereikt. Vanwege zijn gezondheid (nierstenen) zocht hij een minder stresserende baan dan minister en partijleider.

Scheel bleek een populaire president. Bij directe verkiezingen had hij kunnen rekenen op tweederde van de kiezers. Eind jaren zeventig waren de christen-democraten echter electoraal gegroeid. Scheel besefte dat hij niet herkozen zou worden en zag af van kandidaatstelling.

Huwelijk en gezin

Privé kende Walter Scheel de nodige tegenslagen. In 1966 overleed zijn eerste echtgenote, zijn jeugdliefde, aan kanker. De klap was extra zwaar omdat ook het ministerschap in die periode wegviel.

In 1969 hertrouwde hij. Een gevolg hiervan was dat hij in 1974 als eerste West-Duitse president met kleine kinderen de ambtswoning bewoonde. Keerzijde: het presidentiële gezin was een waarschijnlijk doelwit voor aanslagen of ontvoering door de terreurgroep Rote Armee Fraktion (RAF).

Zijn tweede echtgenote was arts. Als echtgenote van de president zette zij zich in voor kankerpreventie en -onderzoek. Wrang genoeg overleed ook zij in 1985 aan kanker. Met zijn derde echtgenote (1988) leefde hij tot aan zijn dood in 2016.

Wat als?

Na zijn presidentschap keerde Scheel niet terug in de actieve politiek. Wel werd hij de allereerste erevoorzitter van zijn partij. In 2004 sprak hij nog het partijcongres toe.

In 1974 was Hans-Dietrich Genscher hem opgevolgd als buitenlandminister en partijvoorzitter. In 1982 besloot Genscher halverwege een regeringstermijn de SPD als coalitiepartner in te ruilen voor de CDU. Zo werd Helmut Kohl voor het eerst premier.

Daarmee werd een cirkel rond, want Scheel had in 1956 tussentijds in Noordrijn-Westfalen (de grootste deelstaat) de SPD aan de macht geholpen. Scheel had de partij naar links gestuurd, Genscher weer naar rechts. Met een verschil: veel leden van de linkervleugel zegden hun partijlidmaatschap op. Tot op heden is de FDP een centrumrechtse partij. Was dit ook gebeurd als Scheel een actievere rol was blijven spelen?

Boek: Erinnerungen und Einsichten – Walter Scheel