Pieter de Jonge
Op 24 juni 1983 kwamen rechtse politici, afkomstig uit zeventien landen verspreid over vier continenten, bijeen in een Londens hotel. Hier werd de oprichtingsvergadering gehouden van de Internationale Democratische Unie (IDU), een internationaal samenwerkingsverband van rechtse partijen.
Sommige aanwezigen waren regeringsleiders, zoals de Britse premier Margaret Thatcher en de (West-)Duitse bondskanselier Helmut Kohl. Anderen zaten in de oppositie, zoals de Franse conservatieve partijleider Jacques Chirac (1995-2007 president). Negentien aanwezigen tekenden de oprichtingsverklaring; uit Duitsland en Spanje waren twee partijen aanwezig. De Amerikaanse vicepresident George Bush (senior) en de Noorse premier Kare Willoch (1981-1986; van 1987 tot 1989 de tweede IDU-voorzitter) lieten partijgenoten tekenen, maar spraken wel op de vergadering.
De IDU bood Duitse en Oostenrijkse christen-democraten een platform om contacten te onderhouden met conservatieve partijen uit de hele wereld. Christen-democratie bestaat niet buiten het Europese vasteland. Kohl was groot voorstander van trans-Atlantische samenwerking. Hij bezocht Reagan al toen die nog presidentskandidaat was.
Christen-democratie: wel of niet conservatief?
Bij de oprichtingsvergadering waren geen aanwezigen uit Nederland, België en Luxemburg. In veel landen bestaan twee grote volkspartijen, de een links en de ander rechts, of anders twee blokken van linkse en rechtse partijen. De Benelux-landen daarentegen waren driestromenlanden met socialisten, christen-democraten en liberalen. Waarbij christen-democraten en liberalen intern verdeeld waren over de vraag of ze voor het midden moesten kiezen of voor rechts.
In Duitsland en Oostenrijk en Italië vormden christen-democraten de rechtse volkspartij, in Frankrijk maakten ze deel uit van het rechtse blok. Naast Kohl en Chirac tekende ook Franz-Joseph Strauß, van de CSU, de christen-democratische partij van de Duitse deelstaat Beieren. Strauß was op dat moment premier van Beieren. Alois Mock van de Oostenrijkse ÖVP leidde de oprichtingsvergadering en werd de eerste voorzitter van IDU.
Europese Volkspartij
De verhouding tussen christen-democratische en andere rechts-conservatieve partijen werd actueel in de jaren zeventig. In 1979 werden de eerste directe Europese verkiezingen gehouden. Na de verkiezingen zouden gelijkgezinde nationale partijen gemeenschappelijke fracties gingen vormen in het Europese Parlement. In 1976 richtten christen-democratische partijen de Europese Volkspartij (EVP) op.
Bij de oprichting werd het probleem geparkeerd. De volledige naam werd ‘Europese Volkspartij – federatie van de christen-democratische partijen van de Europese Gemeenschap’. In de praktijk zegt men Evangelische Volkspartij. Die volledige naam kwam er op wens van de Nederlandse, Belgische en Italiaanse partijen.1
Europese Democratische Unie (EDU)
Grote voorstanders van uitbreiding met conservatieven waren de Duitse partijen CDU en CSU. In 1978 werd een tweede Europese groepering opgericht, de Europese Democratische Unie (EDU). Hierin zaten zowel christen-democratische als conservatieve partijen. CDU, CSU en ÖVP werden lid van EVP en EDU.
EDU in 1978, IDU in 1983 – de overeenkomst in naam lijkt geen toeval. De eerste voorzitter van EDU was een Oostenrijker. Hij werd in 1979 opgevolgd door zijn partijgenoot Mock, tot 1987 voorzitter van EDU en IDU.
Kohl en de EVP
Helmut Kohl werd in 1973 CDU-voorzitter. Vanuit die functie was bij betrokken bij de oprichting van EVP, EDU én IDU. In Duitsland beschouwden veel journalisten hem in de jaren zeventig en tachtig als ‘provinciaal’. In werkelijkheid pleitte hij al in de jaren zeventig voor een federaal Europa met een gemeenschappelijke munt.
Kohl was net zo goed overtuigd Europeaan als machtspoliticus. Binnen Europa moest de EVP de sterkste kracht zijn. Dit kon alleen als ook niet-confessionele conservatieve bij de EVP mochten. Want hoe meer nieuwe lidstaten, hoe groter de kans dat die geen christen-democratische traditie kenden. Bij nader inzien waren EDU en IDU tussenstappen in het verwezenlijken van zijn plannen voor de EVP.
Video van de IDU over het veertigjarig bestaan:
Het CDA was de grootste voorstander van handhaving van het christelijke karakter van de EVP. Het botste daarom steeds vaker tussen Kohl en de Nederlandse premier Ruud Lubbers (1982-1994). In dit meningsverschil trok het CDA aan het kortste eind.2 De Belgische premier Wilfried Martens (1979-1992), EVP-voorzitter van 1990 tot 2013, koos de kant van Kohl. In 1989 sloten de Spaanse conservatieven zich aan bij de EVP-fractie, in 1992 volgden de Deense en de Britse, en in 1999 ook de Franse gaullisten.
Een reden waarom de EVP in de jaren negentig besloot niet-christelijke partijen op te nemen, was de ontbinding van de Italiaanse christen-democratische partij in 1994, als gevolg van onthullingen over corruptie in 1992. Na 1994 stapten veel Italiaanse christen-democratische politici over naar de partij Forza Italia van Silvio Berlusconi. CDA probeerde deze partij vergeefs buiten de EVP te houden. Italië was een van de zes oprichters van de Europese Gemeenschap geweest en de vierde economie (na Duitsland, Verenigd Koninkrijk en Frankrijk). Het was een zwaktebod als Italië niet meer vertegenwoordigd zou zijn binnen de EVP. En zo kwam het dat Jan Peter Balkenende, die in Nederland ‘normen en waarden’ op de politieke agenda plaatste, als premier (2002-2010) deel uitmaakte van dezelfde politieke familie als de liederlijke Berlusconi.
Verrechtsing van de EVP
Naarmate de Europese Unie meer lidstaten kreeg, nam het aantal landen zonder christen-democratische traditie toe. Op dit moment bevat de EVP-fractie in het Europese Parlement meer conservatieve dan christen-democratische partijen. Ze delen voorkeuren voor vrije markt en traditionele gezinswaarden. In ‘Brussel’ wordt de EVP eerder gezien als ‘centrumrechts’ dan als ‘christen-democratisch’. De EDU hield rond de millenniumwisseling op te bestaan.
Het besluit van David Cameron (2005-2016 leider van de Britse conservatieven, vanaf 2010 ook Brits premier) om in 2009 een afzonderlijke conservatieve fractie op te richten, de Europese Conservatieven en Hervormers (ECH), stelde de EVP teleur. Een reden voor de breuk was onenigheid over de toekomst van de EU. Formeel bleef de EVP voorstander van de uiteindelijke federalisering van Europa. ECH was bedoeld voor partijen die wel economische samenwerking wilden, maar geen overdracht van nationale soevereiniteit.
Inmiddels telt de IDU tachtig aangesloten partijen uit zes werelddelen. Hun website vermeldt ook zes ‘regionale unies’, waarvan twee uit Europa. Een daarvan is de ECH. De andere zal Nederlanders en Belgen misschien verbazen: de EVP (sinds 2008). CDA, de Vlaamse CD&V en de Franstalige les Engagés omschrijven zich in eigen land namelijk als ‘middenpartijen’. Europees en internationaal zijn zij lid van internationale verbanden.
Benelux en IDU
Nederlandse, Belgische en Luxemburgse christen-democratische sloten zich niet aan bij de EDU en evenmin bij de IDU. De Benelux was dus nooit vertegenwoordigd. Maar daar komt verandering in. De Vlaams-nationalistische en liberaal-conservatieve N-VA heeft zich recent aangesloten bij de IDU.
N-VA maakt sinds 2014 deel uit van de ECH-fractie. Toen partijleider Bart De Wever zich in 2012 kandideerde als burgemeester van Antwerpen, bezocht hij de toenmalige burgemeester van Londen, Boris Johnson. Andere N-VA’ers, waaronder partijprominent Theo Francken, onderhouden al jaren contacten met Amerikaanse Republikeinen.
2 – Zie het proefschrift van Alexander van Kessel, ‘Ruggen recht, heren!’ Hoe de Nederlandse christen-democraten het tegenover hun Duitse geestverwanten aflegden in het debat over het profiel van de Europese Volkspartij (Hilversum, 2003).
