Het WK-voetbal 1974 – De topwedstrijd van de Staatsveiligheidsdienst

Van 13 juni tot 7 juli 1974 vond in de Bondsrepubliek Duitsland het WK-voetbal plaats. Het team van de Duitse Democratische Republiek (DDR) kwalificeerde zich in 1974 voor het eerst (en voor het laatst) voor een eindronde en werd in een poule geloot met Australië, Chili en uitgerekend de “klassenvijand”, de Bondsrepubliek Duitsland.

Deelname aan het toernooi bij de klassenvijand zette de DDR-dictatuur voor talrijke problemen. Het land had recht op duizenden toegangskaartjes. Het was echter ondenkbaar deze lukraak onder voetbalfans te verdelen. Wat als DDR-burgers in West-Duitse stadions plotseling de klassenvijand gingen toezingen? Wellicht gebruikten de fans deze reis naar het westen wel om de DDR te ontvluchten. Om dan maar géén fans naar het westen te sturen was ook geen optie. Dan zou de ondoordringbaarheid van het IJzeren Gordijn des te meer aan de wereld worden geopenbaard. Ook bij vele DDR-burgers had dit wellicht tot ontevredenheid geleid. Gelijktijdig was er de angst voor terroristische aanslagen. Het bloedbad dat Palestijnse terroristen bij de olympische spelen in München in 1972 aanrichtten lag nog vers in het geheugen.

Het antwoord op deze duivelse dilemma’s was de politieke risico’s zo klein mogelijk te houden en niets aan het toeval over te laten. Reeds in het voorjaar 1973 hield de DDR-leiding zich bezig met de vraag welke burgers naar de Bondsrepubliek gestuurd konden worden en vooral hoeveel? Aanvankelijk dacht men aan driehonderd uitgekozenen. Dit aantal zou voldoende zijn om de DDR in het westen te vertegenwoordigen.¹ Het aantal werd na de kwalificatie van de DDR toch maar snel verhoogd.

Voor veel DDR-burgers leek een droom in vervulling te gaan. Wellicht zou het hen lukken een kaartje te bemachtigen en zo in het westen te komen? Reeds in de herfst van 1973 waren er geruchten dat je kaartjes kon aanvragen voor georganiseerde reizen bij het DDR-reisbureau. Begin februari 1974 hadden bijna 1700 fans lukraak een aanvraag ingediend. Het antwoord was simpel: tegen alle aanvragers werd een onderzoek door de staatsveiligheidsdienst gestart. De DDR-leiding was anderzijds echter bang dat door een afwijzing, gefrustreerde aanvragers andere wegen zouden zoeken om naar de WK in het westen te komen. Allen kregen een afwijzing met als antwoord dat het contingent kaarten reeds was vergeven.² Een leugen.

Naast alle fans zouden ook het voetbalteam en alle functionarissen zelf strak gecontroleerd moeten worden. De spelers zouden wekenlang in de Bondsrepubliek verkeren en daar wellicht hun toevlucht zoeken. Enkele clubs uit de Bundesliga zouden maar al te graag getalenteerde DDR-spelers willen contracteren.

Er kwam veel werk af op het Ministerium für Staatssicherheit (MfS).³ Eén van de grootste Stasi-operaties begon.

Aktion “Leder”

De gehele operatie geschiedde onder verantwoordelijkheid van de hoogste baas van het MfS, Erich Mielke. Op 14 mei 1974 vaardigde hij een bevel⁴ uit om de operatie te starten onder de naam “Aktion Leder”.

In een operatie zonder weerga begon de Stasi alle potentiële reizigers wekenlang uitgebreid te onderzoeken. Binnen alle sportorganisaties van de DDR waren talrijke Stasi-informanten actief als voorzitter, speler, arts, fysiotherapeut, trainer,⁵ enzovoort. Ook binnen het DDR-voetbalteam opereerden Stasi-informanten. Hieronder ook trainer Georg Buschner en vier spelers, waaronder Rüdiger Schnuphase.⁶ De Stasi was over alles uitstekend geïnformeerd. Uitgebreide maatregelen van Stasi-zijde waren gericht tegen politieke provocaties en verstoringen. Dreigingen tegen DDR-burgers moesten vroegtijdig worden herkend. Opsporen en verhinderen van pogingen om deelnemers uit de DDR en andere socialistische staten weg te lokken was een ander speerpunt. Uitgebreide grenscontroles, voortdurende analyse van grensverkeer en het voorkomen van mensensmokkel stonden hoog op de agenda. Honderden Stasi-informanten werden hiervoor ingezet.

Wel of niet naar het westen

De communistische partij (SED) begon “toeristendelegaties” uit alle districten van de DDR te vormen. Hieraan mochten slechts die socialistische burgers deelnemen die volhardend waren in hun socialistische principes, een sterk karakter hadden en hun politieke betrouwbaarheid al hadden bewezen door actieve deelname aan het politieke en maatschappelijke leven. Ze zouden zich reeds standvastig hebben betoond in hun “ideologische strijd met het imperialisme” tijdens reeds eerder ondernomen reizen naar het westen⁷ en daarvan zonder problemen naar de DDR zijn teruggekeerd.⁸ Door hun optreden tegenover de bevolking van de Bondsrepubliek en andere buitenlandse bezoekers, moesten zij de socialistische DDR en haar vredespolitiek waardig en offensief vertegenwoordigen, alsmede het voetbalteam van de DDR politiek en moreel ondersteunen.

Voldeed je niet aan de voorwaarden of had je de pech tot de volgende groepen te behoren dan werd je uitgesloten van de reis:

• …als je in de naaste familiekring iemand had die de DDR was ontvlucht
• …als je familieleden 1e en 2e graad had in West-Duitsland, West-Berlijn of een ander kapitalistisch land
• …als de verdenking bestond de reis te gebruiken om de DDR te ontvluchten
• …als je een strafblad had
• …als er een verdenking bestond tegen de partijdiscipline te hebben gehandeld
• …als ooit een verzoek was afgewezen om naar een niet-socialistisch land te reizen
• …als je van een studie of opleiding was ontheven of als je geen regelmatig geordend (werkzaam) leven leidde.

Verdere eisen: de minimumleeftijd was 25 jaar, met uitzondering van leden van de Freie Deutsche Jugend⁹, voor hen gold de minimumleeftijd van 20 jaar. Belangrijk was ook dat slechts gehuwde burgers mochten worden gekozen, waarvan slechts één partner mocht reizen. De kans was dan zeer reëel dat deze naar de DDR terugkeerde.¹⁰ Op elke 10 deelnemers moest een informant van de veiligheidsdienst zijn¹¹, een Inoffizieller Mitarbeiter¹². Uiteindelijk moesten alle toeristenlijsten door het Centraal Comité van de SED worden goedgekeurd. Toestemming kregen de deelnemers pas kort voor vertrek.

In totaal reisden 5188 burgers, waaronder 82 vrouwen, uit de DDR naar de Bondsrepubliek.¹³ Ze vertrokken met speciale treinen met volledige service aan boord. Geserveerd werd aan de zitplaats door speciaal uitgekozen personeel, veelal Stasi-informanten. Aansluitend vond een rondrit door de stad of een havenrondvaart plaats, alsmede een gezamenlijke maaltijd, uiteraard alles onder toezicht van de Stasi. Elke toerist kreeg 10 Duitse Westmark waarvan ze een kleinigheid konden kopen, zoals souvenirs, fruit, kauwgom of bier met Bratwurst. Omdat er in groepen gereisd werd ontstonden er voor de kiosken lange rijen. Contact met de West-Duitse bevolking was verboden en in de omgang met journalisten was vooraf geoefend.

De instructie van de Stasi-informanten was zeer uitgebreid.¹⁴ Niets werd aan het toeval overgelaten. Zij moesten vooral handelingen in strijd met de wet verhinderen. Hen werd geleerd dat elk gesprek een “verdekt interview” was. Uitruil van souvenirs was mogelijk, maar de informant moest steeds als een kosmopolitisch ingestelde en bewuste burger van de DDR optreden en er altijd op beducht zijn wat er achter zo’n uitruil zat. In ieder geval moest bedelarij en overmatig alcoholgebruik worden gemeld. Ook als de toeristen hun kaartjes wilden verkopen.¹⁵ Het zonder reden verlaten van de groep tijdens de reis, hun onderkomen, de rit van en naar het stadion, tijdens de wedstrijd en het overige programma moest worden gemeld. De groep moest volledig worden afgeschermd van andere bezoekers, hoewel zij in het stadion wel wat bewegingsruimte hadden.

In tegenstelling tot de toeristen hadden de spelers een zekere mate van bewegingsvrijheid. Na de wedstrijden in Hamburg en Düsseldorf gaf de trainer hen 4 uur vrij. Steeds was de Stasi hierover geïnformeerd en werden spelers en staf gevolgd. Zo werd door de Stasi gemeld dat in het bijzonder één speler voortdurend met bekenden in het westen telefoneerde, hen zelfs trof en geschenken aannam. Een andere speler had blijkbaar verscheidene seksuele contacten met hotelpersoneel.¹⁶

Uit de Stasi-documenten¹⁷ blijkt dat de toeristen nauwelijks vrijheid hadden. Veel hing af van leider van de groep en de groepsdwang. Elke kleine poging de regels te ontduiken werd aan de Stasi gerapporteerd. Een toerist uit Stendal vergat te melden dat hij naar het toilet moest, waarop hij aansluitend tot de orde werd geroepen.¹⁸ Stasi-informanten rapporteerden tot in detail: Een DDR-burger voelde zich bij de wedstrijd tegen Chili ingesloten tussen jongerengroepen en Chilenen, folders werden verspreid, bij het volkslied van de DDR werd gefloten, men werd als “muurmoordenaar” uitgescholden, in Hannover waren provocaties en heerste er een anti DDR stemming. DDR-symbolen als vlaggen, wimpels, speldjes waren volgens een Stasi-rapport daarentegen begeerde dingen.

Bij de wedstrijd tegen Nederland in Gelsenkirchen was de stemming aangenaam. Veel geestdriftige en ontspannen Nederlanders waren aanwezig. Ze gedroegen zich objectief en zonder fluitconcerten. De overwinning van Nederland werd uitbundig gevierd, zonder dat het tot nationalistische provocaties kwam, aldus een Stasi-informant.¹⁹ Honderden inwoners hadden op het station van Gelsenkirchen de DDR-burgers zwaaiend ontvangen. Zij werden daar volgens een informant onzeker van en wisten niet goed of ze terug moesten of mochten zwaaien of niet.

Het afsluitende rapport is uitermate lovend over de eigen inzet en de organisatie van de operatie. Trots was de Stasi dat slechts één deelnemer in de Bondsrepubliek was gebleven en alle spelers zonder problemen waren teruggekeerd, zonder dat het tot onwelgevallige contacten was gekomen.²⁰ In het rapport waren ook enkele aanbevelingen opgenomen. Bij toekomstige operaties als deze zou lichamelijke fitheid een eis moeten zijn. Vele oudere reizigers waren voor de reis en het drukke programma ongeschikt of te ziek. Het rapport had verder kritiek op het gegeven dat vele toeristen eigenlijk niet geïnteresseerd waren in voetbal. Voorts zou meer leeftijdsdifferentiatie moeten worden toegepast, nu waren het te veel ouderen.

Dr. Werner Teske

Eén van de Stasi-informanten die de delegaties vergezelde in de Bondsrepubliek was kapitein dr. Werner Teske. Teske had economie gestudeerd aan de Humboldt Universiteit in Berlijn en was daar ook gepromoveerd. In 1969 begon hij full time te werken voor de Stasi. Hij werd voor meerdere operaties in het westen ingezet, onder andere tijdens de WK. Tijdens al die reizen naar het westen begon hij aan het communistische systeem te twijfelen. Het werk bij de Stasi leidde tot frustraties en hij miste de wetenschap. Langzamerhand verdween zijn betrokkenheid en onregelmatigheden hoopten zich in zijn werk op. Dit begon de Stasi op te vallen en in september 1980 bekende hij met de gedachte te hebben gespeeld naar het westen te vluchten. De Stasi vond veel westerse kranten en staatsdocumenten. Teske werd gearresteerd onder aanklacht van (voorbereiding van) actieve spionage.²¹ Hij kwam voor het Hoog Militair Gerechtshof en werd ter dood veroordeeld. Op 26 juni 1981 werd hij in Leipzig door een nekschot gedood²² en dezelfde dag gecremeerd. Zijn naam werd uit alle akten en documenten verwijderd, alsof hij nooit had bestaan. Teske’s vrouw en dochter kregen een andere identiteit. Pas na de Duitse eenwording hoorden zij pas van zijn dood. Zij wisten niet beter dan dat hij ergens in de DDR in een gevangenis zat. Overigens was deze doodstraf de laatste die in de DDR werd voltrokken.

Ook interessant: Geschiedenis van de DDR (1949-1990) – Duitse Democratische Republiek

Noten