Rond 2000 nam een Amerikaanse collega wat documentaires voor me mee voor gebruik bij lessen interculturele communicatie aan de Hanzehogeschool Groningen. In de docu Out of Africa ging het om het geschiedenisonderwijs aan een Afro-Amerikaanse basisschool in de VS. De leerlingen leerden er dat het oude Egypte eigenlijk een Afrikaanse cultuur was. De farao’s waren niet ‘wit’, zoals Europeanen vanzelfsprekend vonden, maar juist ‘zwart’. De Europeanen wilden dat feit verdonkeremanen.
Wat me het sterkste bijbleef van de film, waren de leerlingen: ze glommen van trots omdat ‘ze afstamden van koningen en koninginnen’ en dus niet, zoals een docente bitter opmerkte, van ‘drugsdealers en kleine criminelen’. In de documentaire verweet de radicale politicus Louis Farrakhan de historische gemeenschap in Europa en de VS de Afro-Amerikanen ‘uit de geschiedenis te schrijven’. Dat werd op deze school recht gezet. En hoe.
Dat Afrocentrisme kan je zien als reactie op en omkering van Eurocentrisme. Dat kwam na 1900 voort uit een politiek-culturele beweging in vooral de VS die stelde dat niet-Europese volken eeuwenlang fysiek en geestelijk gekoloniseerd waren. Hun eigen cultuur was stelselmatig ondergraven en ondermijnd. Om hun zelfrespect te herstellen zouden Afro-Amerikanen zich daarom weer moeten verdiepen in hun continent en cultuur van herkomst. Afrikaanse waarden waren anders! Afrocentrisme is dus een emancipatiebeweging die achterstand en achterstelling wilden bestrijden door een eigen groepsidentiteit te versterken. Met een eigen geschiedenisverhaal konden Afro-Amerikanen zich beter staande houden in een samenleving die hen uitsloot. Kinderen konden zich zo identificeren met prinsen en prinsessen.
Martin Bernal
De vraag bleef wel: klopt het ook? Was het oude Egypte een zwarte cultuur? Bijval kwam er van de witte Britse politicoloog Martin Bernal die onder de titel Black Athena een driedelig werk schreef over deze thematiek. Zijn stelling: de oude Grieken waren sterk beïnvloed door Feniciërs en Egyptenaren. Griekenland zou zelfs vanuit Egypte gekoloniseerd zijn. Europese hellenofielen poetsten die invloeden echter weg toen ze vanaf de achttiende eeuw Europa gingen modelleren naar die Griekse stadstaten. Het voert te ver om de bewijsvoering hier uiteen te zetten, maar Bernals boek was invloedrijk. Er was ook veel kritiek en polemiek. Zo schreef oud-historica Mary Lefkowitz in 1997 het boek Not Out of Africa: How Afrocentrism became an excuse to teach myth as history. Dit Amerikaanse debat over gekleurde geschiedenis bereikte Nederland in 2015 toen studenten aan de VU eisten dat ze Bernals visie op de Oudheid ook zouden behandelen. Ze kregen nul op het rekest.
Van wie, over wie en door wie?
Deze lange introductie is nodig om het dit voorjaar bij uitgever Verloren verschenen boek De Huid van Cleopatra – etniciteit en diversiteit in oudheidstudies te kunnen plaatsen. Kern is dat de auteurs een heel eind meegaan in de kritiek dat het bonte interieur van de Oudheid in de afgelopen eeuwen is witgekalkt door Europese auteurs. Dat vertekende beeld kwam ook natuurlijk al naar voren in Edward Saïds bekende boek Oriëntalisme dat in 1978 de vloer aanveegde met talloze westerse studies over de Oriënt die volgens deze Palestijnse schrijver vooral projecties van die Europeanen waren en behalve wetenschappelijke ook koloniale aspiraties dienden. Wat Said deed voor de Oriëntalistiek deed Bernal mutatis mutandis voor de Oudheidkunde. Doel van het hier te bespreken boek is ‘recente inzichten omtrent diversiteit in de oudheid en gebrek aan diversiteit in oudheidstudies (te) ontsluiten voor een Nederlandstalig publiek’. Hoe wit, gebronsd of zwart is de huid van Cleopatra nu eigenlijk? Voer voor polemiek dus.
Oudheid voor iedereen
In het voorwoord pleit de Leidse hoogleraar Casper de Jonge voor een ‘Oudheid van en voor iedereen’. Drie vragen zijn relevant. De eerste is: ‘wie’ bestuderen die Oudheid eigenlijk en zou die groep niet diverser moeten zijn? Een tweede vraag is ‘welke Oudheid’ wordt bestudeerd: zijn Egypte, Sumer, Babylon, Perzië en de Levant minder relevant dan Rome en Athene? En een derde vraag betreft dan wie we bestuderen: keizers, generaals en filosofen of ook ‘migranten, minderheden en tot slaaf gemaakten’? De antwoorden op deze retorische vragen zullen niet verrassen: het moet anders, diverser en inclusiever. Betekent dat het einde van auteurs als Homerus of Vergilius? Niet perse, hun teksten zijn zo breed en rijk geschakeerd dat ze altijd geherinterpreteerd kunnen worden. Nieuwe tijden, nieuwe vragen.
Een nieuwe lezing van oude bronnen kan zelfs nieuw licht werpen op het thema slavernij. Bij Aristoteles vielen niet-Grieks en slaafs eigenlijk vrijwel samen. Wel erkende deze filosoof, aldus Benjamin Plomp, dat er dissidente denkers waren: ‘sommigen vinden echter dat het meesterschap tegen de natuur ingaat. Bij conventie is de slaaf een slaaf en de vrije man vrij. Van nature verschillen zij geenszins’. Herodotus zou in een van zijn verhalen de rollen omdraaien: de Griekse Ioniërs veranderden in ‘perfecte slaven’, de barbaarse Scythen in vrije lieden. Een parodie dus die laat zien dat er in de Griekse cultuur andere opvattingen waren die een kiem van verandering in zich droegen.
Monsters
De slotartikelen gaan over diversiteit en inclusiviteit in het onderwijs. Evelien Bracke laat zien hoe ze haar studenten naar basisscholen stuurt om kinderen lessen oud-Grieks te geven. Haar project Oude Grieken, Jonge Helden wil ‘de cognitieve ontwikkeling en het zelfvertrouwen van kinderen … uit kansarme gezinnen .. ondersteunen’. Op het programma staan het alfabet, wat grammatica en verhalen over ‘helden, monsters en oud-Griekse monumenten’. Hoe Bracke met allerlei kunstgrepen de lessen interessant weet te maken voor leerlingen en aanstaande Graeci werkt aanstekelijk. Je vreest wel dat zo’n vijf weken kennismaking wel kort is voor het verheffingsideaal dat Bracke koestert.
Kurano Bigiman is een van de initiatiefnemers voor de oprichting van een gymnasium in Amsterdam-Zuidoost. Als tweedegeneratie ‘migrantenzoon’ ging hij zelf naar het Vossius, een eeuwenoud gymnasium. Zo’n school ontbrak eind jaren negentig in Zuidoost, lees de Bijlmer. Maar in 2018 krijgt hij de kans zo’n gymnasium-afdeling op te zetten aan scholengemeenschap Reigersbos en wat blijkt: er is wel vraag naar een dergelijke opleiding. Inhoudelijk kiest Bigiman voor een bredere aanpak. De Oudheid is ‘niet alleen …Europees en wit … of uitsluitend Mediteraans’ maar kende uitlopers naar India (via Alexander de Grote), de Middeleeuwen (Arabische bewerkers van Griekse teksten) en de Amerika’s via architectuur en politieke instellingen.
Uitnodigend
De huid van Cleopatra slaagt er prima in die internationale discussie voor een Nederlands publiek zichtbaar te maken. Het boek komt met verrassende inhoudelijke bijdragen die een andere richting zichtbaar maken. Dat dat tot polemiek leidt hoeft geen probleem te zijn, geschiedenis is immers een eindeloos debat. Maar… wens en feit moeten we niet verwarren, mythen zijn geen basis voor onderwijs. Elke geschiedenis moet rusten op feiten die gebaseerd zijn op herhaalbaar en controleerbaar onderzoek. Ze zijn wel altijd onder constructie.
Boek: De huid van Cleopatra. Etniciteit en diversiteit in oudheidstudies
