Yolande van der Deijl
‘Engelands vrijheid, door Oranje hersteld’
Op 15 november 1688 landde prins-stadhouder Willem III (1650-1702) met een internationaal leger in Brixham, een vissersplaatsje aan de zuidwestkust van Engeland. Volgens de overlevering werd hij aan land gedragen door een visser, Peter Varwell.
Wie verder kijkt, leest ter linkerzijde de tekst:
“William Prince of Orange afterwards William III King of Great Britain and Ireland landed near this spot 5th of november 1688 and issued his famous declaration ‘The Liberties of England and the Protestant Religion I will maintain.”
En aan de rechterzijde:
‘Engelands vrijheid, door Oranje hersteld.’
Het zijn omstreden woorden want ‘king Billy’, zoals Willem in Engeland en Ierland genoemd wordt, zet nog altijd aan tot vurige debatten. Wie in zijn voetsporen reist, zal vaststellen dat er van Brixham tot Londen, waar Willem samen met zijn vrouw prinses Mary in april 1689 tot koning en koningin werd gekroond, veel valt te ontdekken. Zo ontvouwt zich de intrigerende geschiedenis van een ongewone revolutie rond een prins van Oranje die koning werd van het Verenigd Koninkrijk.
‘For the Protestant Religion and the Liberty of England’
Dit notoire motto, afgebeeld op de banieren die wapperden in de toppen van de masten van Willems internationale vloot, past geheel binnen de strekking van de propaganda waarmee Oranje Engeland weken voor de invasie had overspoeld. Merkwaardig, want hoewel overtuigd Protestant, maakte het Willem weinig uit wat iemand geloofde, zolang het geen politieke en economische gevolgen had. Maar omdat het dat wél had, besloot Willen uiteindelijk in te grijpen in Engeland.
Oranje hield er een verborgen agenda op na die erop was gericht Engeland in de oorlog tegen Frankrijk te betrekken en niet, zoals wel eens ten onrechte wordt gesuggereerd, om koning Jacobus II te verdrijven en zelf koning te worden. Omdat Willem half Stuart was en bovendien getrouwd met de Engelse troonopvolgster Mary Stuart II, kon hij die rol uiteindelijk rechtmatig en dus terecht claimen. Toch ben ik ervan overtuigd dat Willem liever stadhouder in Holland was gebleven als de relatie met zijn schoonvader koning Jacobus II beter was geweest, met andere woorden, als Engeland zich als een betrouwbare bondgenoot van de Republiek had getoond.
De expeditie markeerde het begin van een staatkundige, maatschappelijke, religieuze en economische ommekeer in Engeland, in het bijzonder voor het parlement. Als koning van Engeland kon Willem zonder meerderheid in het Parlement geen besluiten nemen. Dat was afwijkend want voorheen kon de soevereine koning zijn parlement naar believen bijeen roepen of naar huis sturen. Zo speelde Willem een noemenswaardige rol bij de totstandkoming van de parlementaire monarchie die later een blauwdruk vormde voor de staatsinrichting van bijvoorbeeld de Verenigde Staten.
Een Europeaan avant-la-lettre
De armada die in het najaar van 1688 de oversteek van Holland naar Engeland maakte, spreekt tot de verbeelding want Oranje pakte het groots aan. Zijn bijna zeshonderd schepen navigeerden 24 rijen diep door het Nauw van Calais. Aan de buitenzijden zeilden oorlogsfregatten met aan dek paraderende regimenten ‘met schallende trompetten en slaande trommels’. Benedendeks vuurden matrozen saluutschoten af naar Dover en Calais. Op de duinen en langs de stranden aan weerszijden van het Kanaal hielden Engelse en Franse toeschouwers gespannen de adem in. Alleen Calais antwoordde met een enkel saluutschot.
Na de landing in Brixham marcheerde de troepenmacht in zes weken van Brixham naar Londen en speelde Willem een politiek schaakspel met de koning van Engeland die uiteindelijk de benen nam naar Frankrijk. De zogenaamde Glorieuze Revolutie luidde niet alleen een nieuwe fase in voor Engeland, maar ook voor de machtsverhoudingen in Europa.
“Als een staaltje van organisatie markeert de Nederlandse invasie van Groot-Brittannië in november 1688 het hoogtepunt van het succes van de Republiek als grote mogendheid.”
Deze heroïsche constatering van de Britse historicus Jonathan Irvine Israel streelt het ego van mijn vaderlands hart, al moet gezegd worden dat de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën zich aan het eind van de zeventiende eeuw nog nauwelijks liet gelden als supermacht. De hoogtijdagen van overvloed en weelde waren voorbij en de Glorieuze Revolutie markeerde het definitieve eind van de superioriteit en invloed van de Republiek.
Wat deed een groep Nederlanders en Engelsen aanvankelijk besluiten om in te grijpen in de politiek van Engeland? Waarom was Willem bereid de wapens op te nemen tegen Jacobus II, die niet alleen zijn oom maar óók zijn schoonvader was? En hoe kwam het dat de Franse koning Lodewijk XIV de prins van Oranje niets in de weg legde? Vragen die eigenlijk nauwelijks beantwoord kunnen worden. Het zal dan ook niemand verbazen dat de onderneming die leidde tot de Glorieuze Revolutie, doordrenkt wordt van samenzweringen en complotten.
William’s War
De Glorieuze Revolutie is door de eeuwen heen door verschillende historici beschreven, bestudeerd en verklaard. Sommigen schrijven het ‘glorieuze’ toe aan het bloedeloze karakter van de gebeurtenissen. Maar dat is betrekkelijk want deze invasie resulteerde in een nieuwe Europese oorlog, de Negenjarige Oorlog (1688-1697). Voor Schotland en Ierland pakte de coup uiteindelijk zelfs bloedig uit, hoewel het de vraag blijft of dat zonder Willems invasie ook niet zo zou zijn geweest. In Noord-Amerika werd de felle strijd tussen Frankrijk en de leden van de Grote Alliantie uitgevochten onder leiding van Engeland; een oorlog die bekend staat als ‘King William’s War’, al zette Willem nooit een voet in Amerika.
Tot op de dag van vandaag houdt Willem de gemoederen bezig in Noord-Ierland. Ieder jaar, op 12 juli, marcheren daar de protestantse Unionisten om Oranjes overwinning op koning Jacobus II in 1690 aan de Boyne te herdenken. Dat de Protestantse hardliners Willem als held hebben genomineerd is aanvechtbaar, daar kom ik in een apart hoofdstuk op terug.
Om inzicht te krijgen in de drijfveren achter deze opmerkelijke invasie, keren we terug naar het jaar 1685. De Engelse koning Karel II had slechts bastaarden verwekt en daarom volgde zijn broer hem op. Jacobus II was heel anders dan Karel. IJverig maar onbuigzaam en lang niet zo innemend als zijn charmante broer. Jacobus groeide uit tot een zelfingenomen en achterdochtig man. Lord Lauderdale omschreef hem in 1679 met deze woorden:
‘This good prince has all the weakness of his father without his strength’
… en even later:
‘if he had the empire of the whole world he would venture the loss of it, for his ambition is to shine in a red letter after he is dead.’
De opvattingen van de onbuigzame Jacobus waren zelden in overeenstemming met die van zijn onderdanen. Én, hij was openlijk katholiek. Dat laatste werd pas echt problematisch toen hij besloot een einde te maken aan de achterstandspositie van de katholieke minderheid door op belangrijke posten uitsluitend katholieken te benoemen. Hierdoor groeide de onrust onder de protestantse meerderheid en dreigde opnieuw een burgeroorlog.
Maar wie denkt dat de anti-Franse gevoelens bij de Hollanders uitsluitend werden gevoed door de ooggetuigenverslagen van de Hugenoten, heeft het mis. Het grootste thema betrof het wel en wee van de handel en door de steeds hogere Franse tarieven op de import, begonnen de zaken te stagneren. Daarna volgde een verbod op de export van Hollandse haring, tenzij voorzien van een certificaat dat kon garanderen dat zij met Frans zout gepekeld was. Een nieuwe maatregel betrof een verdubbeling op de invoerrechten van fijn laken en andere nijverheidsproducten uit de Republiek waardoor het niet meer rendabel was deze op de Franse markt aan te bieden. En hoewel de regenten protesteerden en op de Franse ambassadeur inpraatten, draaide koning Lodewijk XIV in Versailles de duimschroeven voor de Nederlandse handel steeds strakker aan.
In maart 1688 klaagden de Leidse afgevaardigden in de Hollandse Statenvergadering dat de nieuwe Franse tarieven de doodsteek betekenden voor de lakenhandel. Koning Lodewijk XIV bracht de handel, scheepvaart en visserij enorme schade toe. Het was duidelijk dat Lodewijk de economische ondergang van de Republiek beoogde. Hij kwam niet eens meer zijn gemaakte afspraken, bedongen bij de Vrede van Nijmegen (1678), na. Dit kon Holland niet over haar kant laten gaan. En hoewel de regenten aandrongen bij het Franse corps diplomatique om iets aan de situatie te doen, leidde het nergens toe.
Een katholieke troonopvolger
Hoewel Willem geen seconde twijfelde aan de legitimiteit van de Prins van Wales, maakte hij dankbaar gebruik van de achterklap rond deze jongste telg uit de Stuart dynastie. Door de geboorte als zwendel aan de kaak te stellen, wierp Willem zich op als verdediger van de rechten van zijn vrouw. Het was vooral Mary die nauwe contacten onderhield met Londen via haar zus Anne die haar op de hoogte hield van hun stiefmoeder, Mary van Modena, en de perikelen rond het stiefbroertje, prins James Francis Stuart.
Willems motivatie om Engeland te betrekken in zijn oorlog tegen Frankrijk, verzweeg hij tijdens de voorbereidingsfase. Hij was ervan overtuigd dat als de Republiek passief zou blijven, koning Lodewijk en koning Jacobus uiteindelijk zouden samenspannen. Dan zou Holland opnieuw onder de voet worden gelopen met dit verschil dat de Fransen ditmaal zouden slagen. Dit was hét moment om in te grijpen in de Engelse situatie omdat de geboorte van James Francis Stuart voor onrust onder de bevolking zorgde. Bovendien had de Republiek, anders dan in het rampjaar 1672, nu bevriende buren in het oosten en noorden. Dit terwijl de Franse koning er steeds meer vijanden bij kreeg, zelfs paus Innocentius XI.
Onder eed van geheimhouding werd het Plan midden september aan enkele leden van de Staten van Holland onthuld. Na vergaderingen werd op 29 september besloten de expeditie te steunen. Zelfs Amsterdam, waar de weerstand aanvankelijk groot was, ging overstag, wat bewijst dat er grote belangen op het spel stonden.
Desinformatie
Waarom koning Jacobus II niet optrad tijdens de enorme vlootuitbreiding van zijn overburen is nooit bevredigend beantwoord. Spionnen en ambassadeurs bevestigden keer op keer dat de havens van Holland en Zeeland bruisten van de activiteiten maar dat zijn adviseurs, waarvan sommigen deel uitmaakten van het geheime netwerk, hem telkens op het verkeerde been zetten. Wout Troost, Willemkenner bij uitstek, suggereert dat Jacobus waarschijnlijk lange tijd niet wilde geloven dat zijn bloedeigen dochter en neef/schoonzoon een militaire actie tegen hem zouden ondernemen. Dit klinkt aannemelijk.
Het niet ingrijpen tijdens de voorbereidingsfase van de expeditie moet deels gebaseerd zijn op de familiebanden maar vooral op het effect van desinformatie. Want van een warme vriendschap tussen Willem en zijn oom in Engeland kon je in 1687 al niet meer spreken. De twee schreven elkaar nooit meer.
Koning Lodewijk kwam niet in actie tegen de Republiek en liet zijn Engelse bondgenoot bovendien in de kou staan. Van een alliantie tussen de twee landen was op de keper beschouwd ook geen sprake. Engeland en Frankrijk groeiden juist steeds verder uit elkaar.
Lodewijk had in de zomer van 1688 een veel urgenter probleem: een crisis in het Rijnland waar de Duitse keizer, Leopold I, na het behalen van een overwinning op de Ottomaanse veldheer Süleyman Pasa, gelegenheid had zich te mengen in een nieuw conflict en zijn legers naar Keulen stuurde. Lodewijk had zijn handen vol en daarnaast zou hij gedacht kunnen hebben dat Willem niet zo naïef kon zijn om in de slechtste tijd van het jaar aan zo’n gevaarlijke onderneming te beginnen.
De Onsterfelijke Zeven
Zo nu en dan uitte Lodewijk verbale dreigementen over een nieuwe oorlog tegen de Republiek, mocht Willem Engeland aanvallen. Het maakte geen indruk op Willem want hij wist dat de oorlog met Frankrijk toch wel zou komen. Voor hem was het van cruciaal belang dat Stuart en Oranje zij aan zij zouden vechten wanneer die oorlog uitbrak. Samen met de ‘Onsterfelijke Zeven’, topdiplomaten, spionnen en vaklieden wist Willem in zeer korte tijd een zwaar bewapende oorlogsvloot bijeen te brengen. Bijna 20.000 manschappen, een bonte verzameling van verschillende nationaliteiten, artillerie en paarden, mobiliseerden zich vrijwel probleemloos.
Toen Willem zijn regimenten verzamelde op de Mookerheide bij Nijmegen kon niets of niemand hem nog tegenhouden. Jonathan Israel betoogt dat Willem III de drijvende kracht was achter de Glorieuze Revolutie. Wie de geschiedenis van deze expeditie en haar gevolgen induikt, zal daar weinig tegen inbrengen. Ik zeker niet.
- Meer informatie over de Glorieuze Revolutie en het boek van Yolande van der Deijl op www.orangeway.net
- Lees ook: Koning-stadhouder Willem III van Oranje
