De NAVO verplaatste op 17 januari 2023 drie Boeing E-3 verkenningsvliegtuigen met 180 militairen van hun thuisbasis Geilenkirchen (Dld) naar de vliegbasis Otopeni bij Boekarest. Deze vliegtuigen maken deel uit van de Airborne Early Warning & Control Force (NAEW&CF) en kunnen tot honderden kilometers ver kijken en zo Russische lucht- en marineactiviteiten volgen. In dit artikel worden de geschiedenis, het systeem, de werking en de toekomst van NAEW&CF behandeld.
Voor de leesbaarheid zal de verkorte afkorting AWACS worden gebruikt.
Airborne Warning & Control System
Het Airborne Warning and Control System (AWACS) is een “vliegende radar” voor verkennings-, detectie-, commandovoerings-, en communicatiedoeleinden. De AWACS werd ontwikkeld voor het bewaken van het luchtruim en het coördineren van luchtoperaties. Met AWACS kunnen vliegbewegingen op veel grotere afstand worden waargenomen dan met grondradar. AWACS communiceert met bevriende vliegtuigen, grond- en maritieme eenheden en voorziet deze van de laatste gegevens over een bepaald gebied. De NAVO exploiteert een vloot van veertien Boeing E-3 AWACS-vliegtuigen, met hun kenmerkende radarkoepels op de romp, die in luchttoezicht, commandovoering, ruimtebeheer en communicatie voorzien. NATO Air Base (NAB) Geilenkirchen, Duitsland, is de thuisbasis van de veertien AWACS-vliegtuigen.
NAB Geilenkirchen (voormalig RAF Geilenkirchen) is de vliegbasis waar het hoofdkwartier van de AWACS is gevestigd. Deze multinationale eenheid vliegt en onderhoudt de AWACS-vliegtuigen. In totaal nemen zeventien NAVO-lidstaten deel aan het programma: België, Tsjechië, Denemarken, Duitsland, Griekenland, Hongarije, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Polen, Portugal, Roemenië, Spanje, Turkije, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten van Amerika.
Naast deze aangesloten landen leveren Canada, Frankrijk en Litouwen militair personeel. De organisatie heeft een sterkte van circa 1.400 personen. Vijftien landen leveren op deze locatie militair personeel in diverse functies. Twee landen zijn hiervan uitgezonderd: het Verenigd Koninkrijk levert zijn eigen middelen met personeel en Luxemburg levert geen militairen, maar de officiële internationale LX-registratie van de vliegtuigen. Nederland levert ook een detachement militairen.
Geschiedenis
In de jaren zestig van de twintigste eeuw werd duidelijk dat militaire vliegtuigen niet langer hoog genoeg konden vliegen om luchtdoelraketten te ontwijken. Om te overleven in een steeds dodelijker wordende luchtverdediging, werden vliegtuigen gedwongen tot hoogtes die niet hoger waren dan de boomtoppen. In de jaren zeventig maakte de inzet van snelle, laagvliegende gevechtsvliegtuigen het noodzakelijk om het NAVO-systeem van grondradars uit te breiden met nieuwe middelen.
De militaire autoriteiten van de NAVO besloten dat een Airborne Early Warning-systeem (AEW) de sleutel moest worden om de uitdaging aan te gaan. Het operationele NAVO-AEW-systeem moest kleine en snel binnendringende vliegtuigen op grote afstand kunnen waarnemen. De noodzaak om maritieme oppervlaktedoelen, zoals schepen op te sporen lag ook voor de hand vanwege de geografische regio’s waar de AEW-vliegtuigen zouden moeten opereren. De mobiliteit en flexibiliteit van het systeem gaf commandanten van lucht-, zee- en landmacht de mogelijkheid tot een verbeterde commandovoering. maar was mede bedoeld om een belangrijke bijdrage te leveren aan de afschrikkende werking van de NAVO. De keuze viel op het commerciële type Boeing 707, dat in de militaire versie werd omgedoopt tot E-3 Sentry (Schildwacht). Voorafgegaan door meer dan tien jaar onderzoek en ontwikkeling kwam de eerste E-3 in 1977 in dienst bij de Amerikaanse luchtmacht. Vierendertig Amerikaanse AWACS-vliegtuigen werden aan de Amerikaanse luchtmacht geleverd, de laatste in 1984.
In december 1978 keurde de NAVO de gezamenlijke aanschaf goed van achttien vliegtuigen gebaseerd op het Airborne Warning and Control System (AWACS) van de Amerikaanse luchtmacht. Naast de levering van achttien E-3-vliegtuigen tussen februari 1982 en mei 1985, omvatte het programma ook de oprichting van een main operating base (MOB) in Geilenkirchen. Door bezuinigingen werden vier toestellen weggesaneerd. De NAVO heeft momenteel een vloot van veertien Boeing E-3 AWACS-vliegtuigen die zijn uitgerust met lange-afstandsradar en sensoren die doelen over grote afstanden kunnen opsporen en volgen. De AWACS voert een breed scala aan missies uit, van luchtruimcontrole in vredestijd, ondersteuning van terrorismebestrijding, evacuatie-operaties, embargo’s, tot het volledige spectrum van oorlogsmissies. De radar- en computersystemen op de E-3 kunnen brede en gedetailleerde informatie verzamelen en presenteren. Dit omvat positie- en volginformatie over vijandelijke vliegtuigen en schepen, en de locatie en status van bevriende vliegtuigen en marineschepen. De informatie kan worden verzonden naar belangrijke commando- en controlecentra op de grond of aan boord van schepen.
Ter ondersteuning van lucht-grondoperaties kan de E-3 directe informatie verstrekken die nodig is voor vliegverboden, verkenning en luchtsteun voor eigen grondtroepen. De E-3 verschaft ook informatie aan commandanten van luchtoperaties om controle over de luchtruim te krijgen en te behouden.
In 1994 waren er wereldwijd achtenzestig B-707 AWACS-vliegtuigen in dienst bij de Verenigde Staten, de NAVO, Saoedi-Arabië, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Door de jaren heen heeft de AWACS-vloot uitgebreide verbeteringen ondergaan, waaronder upgrades voor radar, computers en satellietcommunicatie. In 2014 ontving Boeing een order van de NAVO om digitale cockpits en toegepaste elektronica te installeren op de AWACS-vliegtuigen.
De E-3 Sentry
Het AWACS-vliegtuig is een gemodificeerde commerciële Boeing 707 die de NAVO-codenaam E-3 Sentry (Schildwacht) draagt. Het is uitgerust met lange-afstandsradar en sensoren die lucht- en marine-eenheden over grote afstanden kunnen opsporen. De door de AWACS verzamelde informatie kan zeer snel en rechtstreeks vanuit het vliegtuig worden verzonden naar andere gebruikers te land, ter zee of in de lucht.
Het vliegtuig is in staat om potentieel vijandige vliegtuigen die op lage hoogte opereren, op te sporen, te volgen en te identificeren. Die informatie wordt vervolgens aan commandanten te lucht, ter zee en te land doorgegeven, waarop dan actie kan worden ondernomen. Het vliegtuig kan evenzeer schepen volgen, identificeren en ondersteuning bieden aan geallieerde maritieme eenheden. Onder normale omstandigheden kan het vliegtuig vliegen met een maximaal bereik van 9.250 kilometer of ongeveer acht en een half uur op 9.150 meter (30.000 voet). Met bijtanken in de lucht is de vluchtduur langer.
De actieve bewakingssensoren bevinden zich in de “rotodome”, wat de E-3 AWACS zo’n uniek herkenbaar vliegtuig maakt. Deze draaiende schijf op het vliegtuig roteert elke tien seconden en biedt het AWACS-vliegtuig een 360-graden radardekking die vliegtuigen kan detecteren tot een afstand van circa 400 kilometer. Eén vliegtuig dat op 30.000 voet vliegt, heeft een bewakingsgebied van meer dan 120.000 vierkante mijl (310.798 vierkante kilometer, of ongeveer de grootte van Polen) en drie vliegtuigen die in overlappende, gecoördineerde banen opereren, kunnen een ononderbroken radardekking bieden van heel Centraal-Europa.
Het vliegtuig ondergaat momenteel een grootschalige modernisering die de operationele inzet van het vliegtuig tot 2035 moet verzekeren.
Crisisbeheersing in inzetgebieden
De AWACS-vloot is momenteel betrokken bij maatregelen die volgden op de annexatie van de Krim door Rusland in 2014. Bovendien houdt AWACS, na de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022, momenteel toezicht op het NAVO-luchtruim om de bondgenoten te beschermen. AWACS-vliegtuigen van de NAVO boden en bieden ook hulp en toezicht bij het bestrijden van ISIS en speelden een belangrijke rol bij eerdere NAVO-operaties zoals in de Verenigde Staten na 9/11, in Libië en in Afghanistan. AWACS biedt ook ondersteuning ter beveiliging van het luchtruim boven NAVO-conferenties of andere belangrijke internationale evenementen die in het hele NAVO-gebied plaatsvinden.
In de afgelopen jaren is de AWACS-eenheid ingezet voor steeds complexere en veeleisender missies, Sinds de start van AWACS in 1982 heeft de eenheid bewezen een belangrijke troef te zijn bij crisisbeheersing en vredesoperaties. Na de Iraakse invasie van Koeweit in 1990 werden de vliegtuigen ingezet in Oost-Turkije om de zuidelijke flank van de NAVO tijdens de oorlog te helpen versterken. De operatie “Anchor Guard” omvatte het bewaken van het lucht- en zeeverkeer in het oostelijke Middellandse Zeegebied en langs de Iraaks-Turkse grens. De missie werd uitgevoerd van augustus 1990 tot maart 1991.
Gedurende het grootste deel van de jaren negentig waren AWACS-vliegtuigen van zowel de NAVO als van het Verenigd Koninkrijk op grote schaal actief boven de Balkan. Hier ondersteunden zij de resoluties van de Verenigde Naties en de missies van de NAVO in Bosnië en Herzegovina en Kosovo tijdens de operaties “Deliberate Force” (1995) en “Allied Force” (1999). AWACS-vliegtuigen van de Franse en de Amerikaanse luchtmacht ondersteunden deze missies.
Van 2007 tot 2016 werd AWACS met succes ingezet ter ondersteuning van de NAVO-terrorismebestrijding in de Middellandse Zee tijdens operatie “Active Endeavour”.
Van 2011 tot 2014 werd AWACS ingezet in Afghanistan om de “International Security Assistance Force” (ISAF) te ondersteunen door luchtbewaking te bieden. In Afghanistan voerden AWACS-vliegtuigen luchtoperaties uit, zoals ondersteuning en controle van eigen vliegtuigen die betrokken waren bij acties, toezicht op vliegverboden, zoek- en reddingsoperaties, verkenning en tactisch luchttransport. Op 25 september 2014 keerde het laatste AWACS-vliegtuig van de NAVO vanuit Mazar-e Sharif in Afghanistan terug naar de thuisbasis in Geilenkirchen. De NAVO had besloten dat AWACS-vliegtuigen geen rol zouden spelen in het trainen, adviseren en assisteren van Afghaanse strijdkrachten.
Op 1 december 2015 besloten de ministers van Buitenlandse Zaken van de NAVO tot steun aan Turkije, die moest bijdragen aan de-escalatie in de regio. Deze ondersteuning omvatte AWACS-verkenningsvluchten, verhoogde aanwezigheid in het oostelijke Middellandse Zeegebied, deelname aan oefeningen en maritieme patrouillevluchten.
Op 18 maart 2014 annexeerde Rusland de Krim. AWACS-vliegtuigen van de NAVO vliegen sedertdien ter ondersteuning van land-, zee- en luchtactiviteiten in, op en rond het grondgebied van de NAVO-bondgenoten in Midden- en Oost-Europa. Als reactie op de agressieve acties van Rusland, waaronder de invasie van Oekraïne in februari 2022 werden drie AWACS E-3 toestellen in januari 2023 in Roemenië gestationeerd.
Internationale coalitie om ISIS te verslaan
Op 11 februari 2016 besloten de ministers van Defensie van de NAVO, naar aanleiding van een verzoek van de Verenigde Staten, dat AWACS-vliegtuigen van de NAVO de internationale coalitie om ISIS tegen te gaan, zouden ondersteunen. De eerste NAVO-AWACS-vlucht ter ondersteuning vond plaats op 20 oktober 2016. Het vliegtuig opereerde vanaf Konya Air Base in Turkije. De AWACS-vliegtuigen van de NAVO coördineerden geen luchtaanvallen van de coalitie, maar om van daaruit het luchtruim in Irak en Syrië te bewaken. Dit was een belangrijke bijdrage aan de strijd tegen ISIS.
Civiele ondersteuning
Als gevolg van de aanslagen van 11 september riepen de NAVO-regeringen de hulp in van AWACS om te helpen bij de (lucht)beveiliging van grote evenementen. Deze evenementen waren onder meer de Olympische Zomerspelen van 2004 in Griekenland, het WK voetbal van 2006 in Duitsland, het Europees kampioenschap voetbal van 2012 in Polen.
Dat bij sommige evenementen niets aan het toeval wordt overgelaten bleek bij de kroning van prins Willem-Alexander op 30 april 2013. Deze gebeurtenis voltrok zich onder de paraplu van AWACS. Geen onbekend of niet-geregistreerd vliegtuig kon Amsterdam bereiken. Ruim voordien had AWACS reeds de altijd inzetbare F-16 jachtvliegtuigen van de Koninklijke Luchtmacht op de vliegbasis Volkel of Leeuwarden geactiveerd. Zij zouden direct naar het onbekende object op jacht zijn gegaan.
Ook werd AWACS ingezet bij belangrijke bijeenkomsten van andere internationale organisaties zoals de G7-top van 2015 in Duitsland, de Wereld-jongerendag 2016 in Polen en de EU-top in 2019 in Roemenië. AWACS vervulde in alle voornoemde acties een belangrijke beveiligingstaak.
Transformatie en evaluatie
Oorspronkelijk ontworpen als een verhoogd radarplatform, is het AWACS-vliegtuig voortdurend geëvolueerd en aan de eisen van de tijd aangepast. Het AWACS-vliegtuig is een essentieel onderdeel geworden van luchtoperaties. Vanaf het eerste begin in 1982 tot en met de definitieve verlenging van de levensduur hebben NAVO-landen gezamenlijk ongeveer dertien miljard Amerikaanse dollar uitgegeven/vastgelegd. Een bedrag dat vrijwel onbetaalbaar is voor elk afzonderlijk land, maar realiseerbaar door de collectieve bijdrage van de NAVO-landen. De AWACS is een van de weinige militaire middelen die feitelijk eigendom zijn van en beheerd worden door de NAVO zelf. De overgrote meerderheid van de militaire middelen die onder de vlag van de NAVO worden ingezet, zijn eigendom van individuele lidstaten.
Alle AWACS-vliegtuigen ondergaan continue aanpassingen voor modernisering. In december 2018 werd het laatste gemoderniseerde vliegtuig door de industrie aan de NAVO geleverd, waardoor de vloot voldoet aan de huidige en verwachte vereisten voor luchtoperaties. De AWACS-vloot van de NAVO begint momenteel aan een laatste moderniseringsinspanning om haar levensduur te verlengen tot 2035. Met een waarde van één miljard dollar en gefinancierd door de deelnemers aan het AWACS-programma, zal deze inspanning AWACS voorzien van geavanceerde nieuwe communicatie- en netwerkmogelijkheden.
De toekomst
In december 1991 kondigde Boeing aan dat het een aangepast commercieel straalvliegtuig type B-767 zou ontwikkelen voor AWACS. De eerste van de B-767 AWACS, genaamd E-767, maakte zijn eerste vlucht op 9 augustus 1996. De regering van Japan bestelde de eerste vier E-767 AWACS-toestellen.
In februari 1997 maakte Boeing bekend dat het een type B-737-700 kon ontwikkelen als platform voor een AWACS-systeem. Het B-737-toestel met de bijnaam “Wedgetail” (Wigstaart) zou volledig interoperabel zijn met de E-3 en E-767 AWACS-vliegtuigen. Het B-737-AWACS vliegtuig kon worden ontworpen met zeer geavanceerde radar en tien ultramoderne consoles die lucht- en maritieme doelen kunnen volgen.
De E-3 AWACS-vloot van de NAVO zal naar verwachting kort na 2035 met pensioen gaan. Op de Top van Warschau in 2016 verklaarde de NAVO dat het bondgenootschap tegen 2035 een vervolgcapaciteit moest hebben voor de E-3 AWACS. In februari 2017 kwamen de ministers van Defensie van de NAVO overeen om te beginnen aan een reeks onderzoeken. De nieuwste technologieën moesten worden geïmplementeerd, inclusief mogelijke combinaties van lucht-, grond-, ruimte- of onbemande systemen die met elkaar verbonden kunnen worden om informatie te verzamelen en te delen.
In 2020 ontving de NAVO zes conceptvoorstellen, ontwikkeld door zes bedrijven en consortia (Boeing, General Atomics en een samenwerking van Airbus en Grumman). In 2021 werd een nieuwe opdracht verstrekt voor een tweede ronde van diepgaander advies. Er werden studies uitgevoerd met kleinere toestellen dan de Boeing 707, bijvoorbeeld de Boeing 737 en de Airbus A-310 als alternatieven. Alleen de Boeing 737 is succesvol doorontwikkeld tot volledige AWACS als de E-7A Wedgetail. Een besluit is door de NAVO nog niet genomen.
Boeing heeft van de Amerikaanse luchtmacht begin maart 2023 een order gekregen voor totaal 26 E-7A ‘vliegende radars’. De toestellen vervangen vanaf 2027 geleidelijk de verouderde E-3 AWACS-toestellen, die dan decennialang dienst hebben gedaan. De Boeing E-7A is gebaseerd op de 737-700 en herkenbaar aan de lange, rechthoekige radar achterop de romp die 360 graden om zich heen kan kijken. De radar verschilt van de ovale, ronddraaiende versie op de E-3 AWACS. De productie hiervan begint in 2025, zodat de vliegtuigen in 2027 in dienst kunnen komen. Tot 2032 worden nog eens vierentwintig vliegtuigen gekocht. Tegelijk blijft de Amerikaanse luchtmacht de oude E-3’s moderniseren, zodat ze op hun taak berekend blijven.
De E-7A is al in gebruik bij de Australische, Zuid-Koreaanse, Turkse, en Britse luchtmacht. Doordat deze versie veel onderdelen deelt met de bekende 737-700, zijn er geen problemen te verwachten met de productie en certificering.
Als aanvulling op de E-3 Sentry AWACS, die specifiek gericht is op de bewaking van een gedeelte van het luchtruim, heeft de NAVO het Alliance Ground Surveillance-systeem (AGS) aangeschaft, dat nu in het eindstadium van ontwikkeling is. AGS is een systeem dat gebruikt gaat worden voor het bestuderen van beelden op de grond. Het radarsysteem blijft hierbij op veilige afstand van het waar te nemen gebied. Eenmaal operationeel zal het bestaan uit onbemande vliegende radarplatforms die het verantwoordelijke commando de “eyes in the sky” boven een bepaald gebied geven. Hiermee verkrijgt men een continu actueel situatiebeeld voor, tijdens en na eventuele NAVO-grondoperaties.
Rusland
Ook Rusland beschikt over een AWACS-vloot met de Beriev A-50 met de NAVO-codenaam: “Mainstay” (Steunpilaar). De Beriev A-50 is een AWACS-vliegtuig dat oorspronkelijk door de Sovjet-Unie werd ontwikkeld. De Russische luchtmacht beschikt over zo’n veertig stuks van het type dat is gebaseerd op de transportversie van de IIjoesjin II-76. Aan boord werkt een vijftienkoppige bemanning met een grote rondzoekradar op de romp. Met deze radar kan de Mainstay tien jachtvliegtuigen controleren en geleiden. Deze toestellen worden onder andere vanuit Wit-Rusland veelvuldig ingezet boven Oekraïne.
De Russische strijdkrachten zijn begonnen met het testen van de tactische systemen het nieuwe A-100 AWACS-vliegtuig. De tests volgden op de eerste vlucht die al op 18 november 2017 plaatsvond. Na deze vlucht werden meerdere tactische systemen ingebouwd. Daarmee kunnen tot driehonderd (lucht)doelen gelijktijdig worden gevolgd binnen een cirkel van zeshonderd kilometer. Worden doelen op zee of op land gevolgd, dan ligt de radius rond de driehonderd kilometer. De A-100 wordt gebouwd bij de Ulyanovsk Aviation Plant Group (Aviastar) onder verantwoordelijkheid van het Russische Vega Concern en is afgeleid van de Iljoesjin Il-476 (Il-76MD-90A). Het toestel zou vanaf 2020 de A-50 en A-50U-1 gaan vervangen, maar het programma heeft vermoedelijk vertraging opgelopen.
’s Werelds eerste militaire verkenningsvlucht én luchtbombardement
Het fiasco van DDR-turbojet ‘Baade 152’
Bronnen ▼
– E-3A. In: awacs.nat.int.
– NATO deploys awacs surveillance jets to Romania. In: ac.nato. 12 januari 2023.
– Amerikaanse luchtmacht kiest vervanger AWACS. In: upinthesky.nl, 2 maart 2023.
– E-3a Sentry (AWACS). In: af.mil, september 2015.
– US Air Force kiest voor Boeing E-7A als vervanger AWACS. In: luchtvaartnieuws.nl, 1 maart 2023.
– Foto’s: Test systemen nieuwe Russische A-100 AWACS. In: pilootenvliegtuig.nl, 14 februari 2022.
– Air Base Geilenkirchen. In: wikipedia.nl.
