Belle van Zuylen

De schrijfster Belle van Zuylen (1740-1805), na haar huwelijk in 1771 ook bekend als Madame Isabelle de Charrière, is de kronieken van de Nederlandse literatuurgeschiedenis ingegaan als een vrijzinnige, moderne, geëmancipeerde en verlichte schrijfster. Ze behoorde tot de aristocratie en werd bekend als schrijfster van romans, toneelstukken, brieven en politieke vlugschriften. Wie was deze Belle van Zuylen precies? Een biografie over het leven van een moderne en bijzondere vrouw uit de periode van de Verlichting.

Belle van Zuylen is populair binnen het feminisme en onder voorstanders van meer vrouwenemancipatie. Net als de in haar tijd gepubliceerde de briefroman Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart, die in 1782 uitgebracht werd door Betje Wolff en Aagje Deken, kwam Van Zuylen in haar literaire werk expliciet op voor de vrijheid van vrouwen.

De connectie die met de vrouwenemancipatiebeweging wordt gelegd is natuurlijk terecht. Maar Van Zuylen was meer dan een vrouw die voor de rechten van haar geslachtsgenoten opkwam. Terecht stelde literatuurcriticus Carel Peeters in 2005 in de periodiek Vrij Nederland over Van Zuylen (vrij geciteerd):

“Belle van Zuylen is een literaire en feministische persoonlijkheid, maar tevens iemand met een veel bredere, cultuurhistorische betekenis. (…) Ze verdient een plaats in de Europese ideeëngeschiedenis (…) omdat ze in ‘de eeuw van de ideeën’, de achttiende eeuw, de personificatie is van het leven met ideeën op een persoonlijk en alledaags niveau.”

Peeters vervolgt over de betekenis van Belle van Zuylen met de volgende rake constateringen:

“Ze is in haar brieven net zo recht door zee en openhartig als Rousseau in zijn Bekentenissen (maar ze beging niet zijn stommiteiten). In haar correspondentie (dagelijks een of meer brieven) met al dan niet gerenommeerde geletterden ging het voortdurend over standpunten, ideeën, vooroordelen, dogma’s en tradities. Ze werden door haar bekritiseerd, verdedigd, doorgegeven, verwerkt en steeds tegen het licht van het echte leven gehouden. Het ging bij Belle van Zuylen ook over emoties en gevoelens, maar uitdrukkelijk niet in de romantische en overdreven manier waar Madame de Staël in dezelfde tijd berucht om zou worden. Vooral in de ‘geheime’ brieven aan haar epistolaire geliefde op afstand Constant d’Hermenches excelleert ze in zelfbewuste openhartigheid.”

Jeugd, opleiding en huwelijk van Belle van Zuylen

Belle van Zuylen werd onder de naam Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken op 20 oktober 1740 geboren in Utrecht, in een rijke aristocratische familie. Belle was het oudste kind van in totaal zeven kinderen. In haar jonge jaren kreeg ze breedvoerig thuisonderwijs, dat gegeven werd door Franstalige Zwitsers van hoge komaf. Tot haar dertigste verbleef Belle van Zuylen veelal in haar ouderlijke woning in de stad Utrecht of op het nabijgelegen Slot Zuylen. Daar, op Slot Zuylen, kreeg Van Zuylen onderwijs van Zwitserse gouverneurs en gouvernantes. Nog voor ze tien jaar jong was, in 1750, was ze bijna een jaar lang in Zwitserland, waar ze veel taalkennis opdeed. Zo leerde ze naast Frans goed Italiaans, Engels, Duits en Latijn, en verdiepte ze zich met name in muziek (ze speelde klavecimbel en componeerde later eigen muziek), natuurkunde, literatuur en tijdschriften, wiskunde (van de ‘Nederlandse Euler’ Laurens Praalder) en godsdienst. In een brief uit september 1762 schreef ze over haar passie voor studeren:

“Wat ik weet is dat ik na een paar uur wiskunde open van geest en vrolijk van hart word. Ik heb het gevoel dat ik beter slaap en beter eet na het zien van evidente, onbetwistbare waarheden; het troost mij voor de duisterheden van de godsdienst en de metafysica, of liever gezegd, het doet mij die vergeten. Ik vind het beschamend om de kennis der natuur te verwaarlozen. De ordening die God in de wereld heeft aangebracht is zo mooi, dat ik daarvan niet onkundig wil zijn.” (p.59)

Toen Van Zuylen veertien jaar was, werd ze verliefd op de rooms-katholieke graaf Pieter Dönhoff, een Pool, maar deze liefde bleef onbeantwoord. Vijf jaar later, in februari 1760, ontmoette Van Zuylen een andere man voor wie ze in katzwijm viel: de getrouwde David-Louis, baron de Constant de Rebecque, seigneur d’Hermenches et Villars-Mendraz (1722-1785), die als kolonel in dienst was van de Staten-Generaal. Ze sloten vriendschap en zouden jarenlang met elkaar in het geheim corresponderen. In 1764 volgde een huwelijksaanzoek van James Boswell, een Schotse advocaat en schrijver, dat ze weigerde. Wel ontspon zich tussen Van Zuylen en Boswell enige jaren een briefwisseling. Ook kreeg ze eind jaren 1760 een aanzoek van de toen vijftigjarige baron Gijsbert Jan van Hardenbroek (1719-1788), die ze eveneens afwees. Uiteindelijk huwde Van Zuylen in 1771 met Charles-Emmanuel de Charrière de Penthaz (1735-1808), een Zwitser van lage adel en voormalige huisleraar van haar broers. Zij gingen, na een huwelijksreis naar Parijs waar Belle een tijdje tekenlessen volgde, in een landhuis wonen in de regio Le Pontet, nabij de Zwitserse stad Neuchâtel. Het zou een kil verstandshuwelijk worden.

Debuut als schrijfster & bekendste literaire werken

In 1762 bracht Van Zuylen haar eerste literaire tekst uit, die ze in het Frans schreef en die Le Noble (De Edelman) als titel had. In deze tekst, die gepubliceerd werd in een Frans tijdschrift, rekende ze af met de Nederlandse adel. De familie van Van Zuylen nam het artikel, dat in 1763 als boekje verscheen, uit de handel omdat dit werk de reputatie van de Van Zuylens, die tot de aristocratie behoorden, geen goed deed. Hierna legde Van Zuylen haar schrijfsterspen lange tijd neer. Ze publiceerde enige tijd geen openbare artikelen, gedichten of boeken, maar bleef wel brieven schrijven.

De eerste briefroman die Van Zuylen schreef, verscheen in 1784 onder de titel Lettres neuchâteloises. In datzelfde jaar kwam ook de roman Lettres de Mistress Henley uit, gevolgd door Lettres écrites de Lausanne in 1785.

Van Zuylens populairste en meest bekende roman was Caliste, uitgebracht in 1787. De kernboodschap van deze briefroman, die zich afspeelde in Engeland, was de moeilijkheid die jongeren in de achttiende eeuw ervoeren als ze zich aan het ouderlijk gezag wilden onttrekken. Dit gold dan met name op liefdesgebied, waarin (zeker door vrouwen) weinig tot geen eigen keuzes gemaakt mochten worden.

Verder moeten zeker nog Van Zuylens Lettres trouvées dans la neige uit 1793 genoemd worden en haar bekendste politiek geëngageerde roman Trois femmes uit 1795.

Van Zuylen als muzikante en toneelschrijfster

Naast literator was Van Zuylen ook bedreven in de muziek. Zo speelde ze dagelijks vaak urenlang (volgens eigen schrijven wel zes tot tien uur) klavecimbel en schreef ze, aldus haarzelf in een brief in 1786, veel muzikale composities. Over haar muziekpassie meldde ze in de betreffende brief:

“Die passie is geen genoegen meer, maar een ontembare drift. Ik schrijf iedere dag een menuet, allegro of andante. Ik zit je nu op mijn bed te schrijven, maar zodra ik opgestaan ben, ga ik spelen en noteer een melodie die ik al tienmaal gezongen heb voor ik die opschrijf, geïnspireerd door maar een paar woorden: Perdone Amate Nice.”

In 1789, het jaar van de Franse Revolutie, publiceerde Van Zuylen haar liedjesboek Airs et Romances avec accompagnement de clavecin. Het betrof een verzameling door haarzelf gecomponeerde klavierliederen, die in deze tijd een populair genre vormden, onder meer bij de bekende klassieke componist Joseph Haydn. Klavierliederen waren korte composities, die het karakter van het volkslied hadden, en begeleid werden met een basinstrument.

Een jaar later bracht Van Zuylen een operalibretto uit, onder de titel Polyphème ou Le cyclope. In deze jaren werkte ze samen met de Italiaanse componist Niccolò Antonio Zingarelli, die onder meer Vincenzo Bellini onderwees. In 1792 voltooide ze nog de opera Zadig, die ze zelf geschreven had en gebaseerd was op een tekst die ze geschreven had aan de Franse filosoof Voltaire, die ze in 1777 had bezocht. Naast Voltaire ontmoette Van Zuylen andere grote filosofen uit haar tijd, onder wie David Hume en Jean-Jacques Rousseau (ze werkte mee aan Rousseaus uitgave Bekentenissen).

Naast muziekstukken schreef Van Zuylen diverse toneelspelen, met name blijspelen, tragedies en libretto’s. Enkele voorbeelden zijn de tragedie Les Phéniciennes uit 1788 en het toneelstuk La parfaite Liberté ou les vous et les toi uit 1794 en L’Enfant gâté ou le fils et la nièce uit 1800.

Overlijden

Belle van Zuylen overleed in de nacht van 26 op 27 december in 1805 in Le Pontet in Zwitserland. Kort hierna werd ze begraven in de Zwitserse gemeente Colombier, nabij Neuchâtel. Haar man noch familie waren bij de teraardebestelling aanwezig. Later is het graf van Van Zuylen geruimd.

Van Zuylens geschriften en werken kwamen via de erfenis in handen van haar vriendin Henriette l’Hardy. Toen zij stierf, nam haar zoon Eusèbe Gaullieur de nalatenschap over.

Slot Zuylen, vlakbij de stad Utrecht, is vandaag de dag nog altijd te bezoeken. In het museumkasteel wordt uitgebreid stilgestaan bij het leven en werk van Belle van Zuylen.

Citaten van Belle van Zuylen

“Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid.” – Citaat uit een brief aan James Boswell, 1764

“Je geest blijft frisser, je karakter edeler, zuiverder, vriendelijker, als je van tijd tot tijd alleen bent, je eigen gedachten en die van anderen nog eens overpeinst, over de dingen en hun omstandigheden nadenkt.” – Fragment uit een brief van Belle van Zuylen aan Henriette l’Hardy, augustus 1791

“Mijn brieven zijn zéér openhartig, dat ze bijna niet fatsoenlijk meer zijn.” – Uit een brief uit 1764

“Vrije tijd van domme vrouwen zet sommigen aan tot liefdesavontuurtjes, anderen tot geroddel, en de verstandigsten onder hen tot dodelijke verveling.” – 1797

“Vaak had hij op haar gemopperd, omdat ze een aardige en knappe burgerdochter uit de omtrek verkoos boven een buurdame die even adellijk als lelijk en slechtgehumeurd was. Hij zou gewild hebben dat zij alleen personen van hoge komaf, wier papieren oud genoeg waren, liet voorgaan, maar Julie keek nooit naar papieren; ze liet ouderen altijd voorgaan, en ze had liever voor burgerlijk gehouden willen worden dan voor aanmatigend.” – fragment uit Van Zuylens eerste werk ‘De Edelman’, 1762

“Als ik dorre preutsheid, morsige en zelfzuchtige gewoonten, kilheid van hart en perverse omzichtigheid vergelijk met zwangerschap, geef ik aan zwangerschap de voorkeur.”

“Ik haat oude kerels die een vrouw nemen om de winter mee door te komen.” – Citaat uit een brief, juli 1764

“Alleen het huwelijk al heeft zijn handen vol aan zoveel soorten doornen dat ze niet meer te tellen zijn; hoeveel er links en rechts ook al zijn uitgestrooid, er blijven altijd nog over waar niemand aan gedacht had.” – 1793

“Bang zijn oud te worden is bang zijn voor een onvermijdelijke consequentie van ons bestaan, het is een zwakheid. Treuren omdat je niet meer jong bent, wil zeggen het verkeerd vinden dat we ons bestaan begonnen zijn en de tijd een voortgang is.” – 1767

“Algemene rampen, oorlogen, opstand van volkeren, zijn evenzoveel lessen en ze worden telkens weer vergeten.”

“Het bevalt me uitstekend achter geen enkel vaandel aan te gaan en als een vrij mens in het land der letteren te lopen. Ik verkies in dit opzicht de struikrovers boven de geregelde troepen.” – citaat uit een brief aan een vriend in 1800

Bronnen ▼