Jolien Gijbels
Op 18 juni 2015 was het 200 jaar geleden dat de Slag bij Waterloo plaatsvond. Deze slag bepaalde het lot van Europa en betekende het definitieve einde van Napoleons keizerrijk. Mede daarom spreekt de Slag bij Waterloo nog steeds tot de verbeelding. Boekenkasten zijn er over volgeschreven en tot op de dag van vandaag spelen re-enactors de slag elk jaar weer na in een groots spektakel. Het grootste schilderij van het Rijksmuseum verbeeldt die Slag bij Waterloo. De schilder Jan Willem Pieneman heeft een cruciaal moment in de strijd vastgelegd: de Engelse bevelhebber Wellington hoort dat Pruisische hulp onderweg is en weet dat de overwinning nu nabij is. De Nederlandse kroonprins, de latere koning Willem II, ligt gewond op een brancard. Zijn moedige optreden bezorgde hem de bijnaam ‘de Held van Waterloo’. Rondom dit imposante schilderij brengt het Rijksmuseum in de zomer van 2015 verschillende oud-strijders bijeen. Ze zijn vastgelegd op het schildersdoek, op oude foto’s en zelfs in opgezette vorm aanwezig. Het paard van de Prins van Oranje, Wexy, is dankzij het Koninklijk Huisarchief in het museum te zien, als de ooggetuige van Waterloo bij uitstek! Een serie van 6 artikelen besteedt aandacht aan enkele ‘Waterloo-objecten’ en hun geschiedenis.
Cassette met pistolen: de geschiedenis van een reliek
Het Rijksmuseum bezit sinds 1898 een koppel pistolen dat mogelijk afkomstig is uit een achtergelaten reiskoets van Napoleon Bonaparte. Kort na de Slag bij Waterloo kwamen de pistolen in handen van Henry Sagermans, een groot bewonderaar van Napoleon.
Deze cassette met pistolen heeft een lange weg afgelegd voor hij aan het Rijksmuseum werd geschonken. Direct na de Slag bij Waterloo duiken de wapens voor het eerst op. Op de Oude Graanmarkt in Brussel was het een drukte-van-jewelste door de voertuigen en militairen die er in grote aantallen aankwamen. Ad hoc ontstond er een lucratieve handel in oorlogsbuit en souvenirs. Ene Jean Sagermans, handelaar in paarden, bevond zich op dat moment in deze drukte. Hij had de taak om de militaire voertuigen, afkomstig van het slagveld, over te nemen van de voermannen en ze in stallen te plaatsen. In de reiskoets van keizer Napoleon ontdekte hij, zo gaat het verhaal, deze cassette compleet met inhoud.
Over het gebruik van de wapens vóór en tijdens de Slag bij Waterloo is niets bekend. Jean Sagermans schonk de kist op 24 juni 1815 aan zijn broer majoor Henry Sagermans, omdat hij wist dat Henry een grote bewonderaar van keizer Napoleon was. In 1813 had deze Brusselaar zich vrijwillig ingeschreven bij de Gardes d’honneur om naar eigen zeggen te vechten of te sterven voor de keizerlijke adelaar. Na de herwonnen onafhankelijkheid van de Nederlandse gebieden op de Fransen was hij in 1814 echter verplicht om terug te keren naar een Nederlands koninkrijk in wording. Henry nam geen deel aan de Slag bij Waterloo.
Het koppel pistolen werd de decennia na de veldslag gekoesterd als een souvenir van een grote man uit de geschiedenis. Sagermans was bijzonder gehecht aan zijn ‘heilige’ reliek en bang om het te verliezen. In de periode 1817-1831, toen hij zich bij het Nederlandse leger aansloot in Nederlands-Indië, liet hij de pistolen bij een goede vriend achter. Voor de zekerheid maakte hij zelfs een testament op. Indien hij zou komen te overlijden, werd zijn broer Louis de nieuwe eigenaar.
Toen de majoor een dagje ouder werd, zocht hij een goede bestemming voor zijn geliefkoosd bezit. Sagermans bood de pistolen eerst aan ‘de held van Waterloo’ Willem II aan. Volgens Sagermans accepteerde die het geschenk niet omdat niemand er beter voor kon zorgen dan Sagermans zelf. Ook koning Willem III bedankte voor het aanbod om onbekende redenen. Toen een telg van de dynastie Bonaparte zich in 1852 tot keizer Napoleon III uitriep, leek voor Henry het ultieme moment aangebroken. Volgens hem was deze afstammeling van Napoleon de enige legitieme erfgenaam van het ‘rélique sacrée’. Maar opnieuw werd er niet ingegaan op het aanbod van Sagermans. Uiteindelijk deed hij de cassette vermoedelijk van de hand aan de verzamelaar F. H. Wente, waarna het in 1898 in de collectie van het Rijksmuseum terechtkwam.
Gaat het werkelijk om de pistolen van de Franse keizer? Dit soort luxe uitgevoerde wapens waren vooral bedoeld voor een duel of de schietsport, niet voor een veldslag. Daar staat tegenover dat het de gewoonte was van Napoleon om een koppel pistolen op zijn campagnes mee te nemen voor persoonlijk gebruik. Deze kostbare wapens in empire stijl zijn gemaakt door Perin le Page, l’arquebusier de l’empereur. Le Page was een telg uit het befaamde geslacht van wapenmakers dat pistolen leverde aan de keizer, maar uiteraard ook aan anderen die zich dergelijke luxe pistolen konden veroorloven. Of het louter wishful thinking was toen Jean Sagermans de pistolen op de markt van Brussel kocht, of dat het daadwerkelijk de pistolen van Napoleon zijn, zal wel nooit duidelijk worden. De cassette is in beide gevallen een prachtig voorbeeld van de levendige souvenirhandel die zo kort na de afloop van de veldslag begon.
