De middeleeuwse angst voor het hemelse gerecht

Voor de Europese mens in de middeleeuwen stond het leven in het teken van de bijna onmogelijke opgave om op het juiste moment gereed te zijn om voor het hemelse gerecht te verschijnen. Een mens kon de zaligheid niet zelf verdienen, maar zich hooguit beroepen op verzachtende omstandigheden, op voorbeden van medemensen of op de barmhartigheid van Jezus, Maria of andere heiligen. Veel hoop was er eigenlijk niet. Alleen strikte navolging van de kerkelijke leer bood enig perspectief.

De kerk bouwde in de loop van eeuwen een hecht doortimmerde theologie op die weliswaar niet onveranderlijk was, maar wel veelomvattend en in zichzelf logisch. Om die canon van juiste opvattingen en gedragingen te internaliseren vertelden mensen elkaar onophoudelijk verhalen over hoe ze de plank konden misslaan en toch gered worden. En andersom.

Over die verhalen verscheen bij Sterck en De Vreese het prachtig geïllustreerde Op weg naar de hemel van Ludo Jongen, voormalig docent Middelnederlandse letterkunde aan de universiteit van Leiden. Voor de illustraties is Martine Meuwese, docente en onderzoeker Middeleeuwse kunstgeschiedenis in Utrecht, verantwoordelijk. Een beetje raar is dat haar rol op het titelblad ongenoemd blijft terwijl de achterflap haar zo ongeveer als medeauteur neerzet. Uit het dankwoord blijkt zij eerste meelezer te zijn en verder ‘veel suggesties’ te hebben gedaan voor de illustraties. Soit, daar leest de lezer makkelijk overheen. Een andere vraag is wat Jongen nu precies met dit boek bedoelt te zeggen en wie hij daarmee als doelgroep voor ogen heeft. Daarover verderop meer.

Verlengde

In de inleiding vertelt Jongen hoe de middeleeuwer kon koersen op het kompas van de kerk. Die leerde dat de mens 5199 jaar voor de geboorte van Christus was geschapen en wel op een vrijdag 25 maart. Dat zou ook de datum zijn van de annunciatie, het moment dat aartsengel Gabriël aan Maria vertelde, dat ze de moeder Gods zou worden. Geen toeval, maar 25 maart was ook de datum van Jezus kruisdood. Schepping, aankondiging en kruisdood lagen zo in elkaars verlengde. In die lange keten van zondeval tot laatste oordeel bevond de middeleeuwer zich ter hoogte van de laatste schakel. De eindtijd was al aangebroken of in elk geval niet ver meer weg. Terwijl het Oude Testament berichtte over de tijd vóór Jezus geboorte en het Nieuwe Testament over zijn leven, dood, hemelvaart en de eerste decennia daarna, beschreven kroniekschrijvers de daaropvolgende resttijd. Vaak rondden ze hun verhalen af met allerlei verwachtingen over dat nabije eindmoment.

In 33 hoofdstukken presenteert en bespreekt Jongen nu belangrijke momenten uit die heilsgeschiedenis, van schepping tot laatste oordeel. De verhalen zijn voor moderne lezers vaak verrassend, maar ook bizar en ongeloofwaardig. Voor de middeleeuwer waren ze vooral bedoeld om te leren vertrouwen op Gods almacht. Behalve op de Bijbel baseerden de middeleeuwers zich op apocriefe boeken, verhalen die de Bijbel nooit haalden, maar die wel volop werden doorverteld en gewaardeerd.

Vademecum

Jongen schetst zo een vademecum van dat middeleeuwse wereldbeeld, een gids voor wie wil doordringen in de gelovige opvattingen van de middeleeuwse mens en diens obsessies met zonde, hel en hemel, genade en boete. Jongen maakt daarbij gebruik van een drietal contemporaine schrijvers namelijk Jacob van Maerlant, Lodewijk van Velthem en Jan van Boendale, die pakweg tussen het midden van de dertiende en veertiende eeuw leefden en in het Middelnederlands schreven. Vaak maakten ze weer gebruik van voorbeeldteksten van elders. Elk hoofdstuk kent dezelfde opbouw: na een korte introductie volgt het gelovige verhaal van Maerlant, Velthem of Boendale; daarna Jongens toelichting.

Drie illustraties daarvan.

In het eerste verhaal ‘Uit het niets’ gaat het om het scheppingsverhaal. Maerlant volgde in zijn na-vertelling van de Bijbelse geschiedenis uiteraard het Bijbelboek Genesis maar voegde er van alles aan toe. Aan een gezaghebbende voorganger Petrus Comestor ontleende hij het verhaal over de schepping van engelen en verder, hoe de duivelse engel Lucifer in ongenade (en uit de hemel) viel en met zijn boevenpak op aarde de mensen kwam belagen. Een ander extraatje was een les over de vier elementen, aarde, water, lucht en vuur. Bij Maerlant kwamen er dus allerlei nieuwe verhaalelementen bij. Hij schreef deze Rijmbijbel voor de adel en voor Floris V, de graaf van Holland. Niet de minsten dus.

In het twaalfde verhaal gaat het over de geboorte van Maria. Ook hier boden apocriefe verhalen de gelovige een houvast. Neem Joachim en Anna, twee voorbeeldige gelovigen, die gebukt gingen onder de vloek van onvruchtbaarheid. Volgens het verhaal kwam een engel hen echter gerust stellen: Anna zou alsnog een dochter baren en moest haar ‘Maria’ noemen. Uit haar dochters schoot zou ‘op wonderbaarlijke wijze Gods Zoon’ geboren worden. Waarom dit verhaal? De mensen, legt Jongen uit, wilden meer weten over de ouders van Maria. Ook Maria, de moeder van Jezus, werd in dit verhaal ‘buiten de erfzonde’ geboren. Blijkbaar was er altijd wel iemand die in de behoefte aan gelovige details wilde voorzien en die daarbij elk potentieel vlekje uit het verhaal poetste.

Laatste paus?

Een derde voorbeeld betreft het laatste oordeel, we zitten dan bij verhaal 33. Dat getal stond overigens ook voor de ideale leeftijd, de leeftijd waarop Jezus stierf en waarop mensen op de jongste dag uit de dood zouden verrijzen. Terug naar dat oordeel: Bijbelboek Openbaringen profeteerde dat de aarde eerst verloren zou gaan, dat de duivel dan zou worden verslagen en dat Christus als rechter over alle mensen zou oordelen. Jongen citeert daarvoor uitvoerig uit het onheilspellende werk van Jan van Boendale:

‘Vijftien tekenen zullen de dag des oordeels aankondigen, …. Op de eerste dag zal de zee zich wel zes meter boven bergen en dalen verheffen en stilstaan als een muur. … op de vierde dag zullen bomen en struiken bloedrode druppels uitzweten … op de negende dag zal de aarde helemaal plat worden … op de elfde dag zullen de lichamen van de doden verrijzen (…)”

Het is of je Bob Dylan hoort zingen ‘A hard rain’s gonna fall’.

Hoe moeten we dit interpreteren? Vreemd genoeg trekt de Leidse mediëvist hier onverwachts een nog niet eerde genoemde twaalfde-eeuwse Ierse boeteprediker uit een laatje. Diens visioenen zouden tot in de zestiende eeuw door het Vaticaan geheim gehouden zijn. De Ierse voorspelling hield in, nog steeds aldus Jongen, dat de huidige paus, dus paus Franciscus, wel eens de laatste zou kunnen zijn en dat de eindtijd tegen 2030 zou kunnen worden verwacht.

‘De coronacrisis wijst dan als een straf van God vooruit naar de Jongste Dag’ (236)

…schrijft Jongen zonder blikken of blozen. Ineens belandt de lezer van de geschiedkunde in de eschatologie of zelfs in de suggestie van een Berninimysterie a la Dan Brown.

Gids

Terug naar de vraag van het begin: waarom dit boek met deze inhoud en waarom deze uitsmijter? Voor wie zich diepgaand in de middeleeuwse kerkleer, religiositeit en dito verhalen wil verdiepen is Jongen een goede gids. Zijn keuzes zijn helder, de middeleeuwse teksten soepel vertaald en interessant, zijn commentaren goed te lezen en niet te zwaar. Van alles komt langs, geloof in engelen, duivels, de hel – niet eerder las ik zo’n beeldende en afschrikwekkende verbeelding van de hel – Jezus als niet zo aardig kind, en allerlei andere religieuze opvattingen komen voorbij. De afbeeldingen zijn verder in één woord: prachtig. De coronacrisis als ‘straf van God’ gaat wat mij betreft dit bestek echter wel te buiten en is een misser in dit verder mooie boek.

Boek: Op weg naar de hemel – Ludo Jongen

Bekijk dit boek bij: