De Oostenrijkse wetenschappelijke expeditie naar Brazilië

Hotsend en stotend, met de teugels strak in de hand, sjeest de Portugese kroonprins Pedro over de hobbelige Braziliaanse straten. Zijn gevolg kan de tweewielige koets amper bijbenen. Naast hem zit Leopoldine van Habsburg, hoogzwanger en zich met alle macht vastklemmend in het rijtuig. De Oostenrijkse keizersdochter is enkele jaren tevoren in Brazilië beland om te trouwen met een man waarvan ze weinig meer dan een portret heeft gezien. Het korte huwelijk eindigt tragisch en voortijdig.

De Oostenrijkse historicus Robert Wagner (*1943) levert met het boek Brasilianische Reisen. Die Hochzeitsreise der Erzherzogin Leopoldin. Forscher, Künstler, Diplomaten (2021) een prachtige beschrijving van het eerste en enige huwelijk dat een Oostenrijkse Habsburgers sluit met een Europese prins die niet in Europa woont. Wagner gaat gedetailleerd in op deze episode en de omvangrijke wetenschappelijke expeditie die er aan gekoppeld was.

De Portugezen zijn tot het begin van de negentiende eeuw zeer beschermend ten aanzien van hun reusachtige kolonie. Geen andere Europeaan is welkom, zelfs de beroemde Alexander von Humboldt mag de Amazone niet op. Dat maakt Brazilië rond 1817 nog altijd tamelijk onbekend in Europa. Het huwelijk opent deuren: vijftien Oostenrijkse en twee Beierse botanisten, zoölogen en schilders worden op pad gestuurd.

Stroomversnellingen en watervallen

Robert Wagner beschrijft op zakelijke wijze elk van de tochten die deze onderzoekers ondernemen. Onderweg verzamelen en drogen de heren en dame planten, vangen en schieten wat hen maar voor ogen komt en nemen dit gedroogd, gevild, opgezet of levend mee. Om de zoveel maanden zenden ze een lading naar Europa, waar het Naturalienkabinet van keizer Franz II al snel plek te kort komt.

De tochten vergen veel van de expeditieleden. Er is er niet één die niet lange tijd ernstig ziek wordt ten gevolge van de malaria. Een schilder wordt gespietst wanneer zijn muildier hem afwerpt. Een ander verdrinkt in de Amazone. Eindeloos zijn de stroomversnellingen en watervallen die overwonnen moeten worden. Zo nu en dan vallen naamloze helpers overboord en worden verzwolgen door de stroom. Kortom, zo’n expeditie is volstrekt onvergelijkbaar met een reis van nu.

Deze ontdekkingsreizen dienen in de eerste plaats om natuurhistorische objecten te verzamelen. Ook op dit vlak kunnen zich moedeloos makende rampen voordoen. Zo komt het voor dat, ver verwijderd van de bewoonde wereld, alle proviand bederft. Of dat alle moeizaam gevangen en al maanden meegezeulde dieren verdrinken omdat ze met muildier en al kopje onder gaan. Dan weer blijken ratten en mieren de preparaten opgegeten te hebben of de verzamelde herbaria te rotten. En al die tijd maken onuitputtelijke zwermen muggen het leven onmogelijk. Wagner beschrijft het minutieus.

Thomas Ender

Eén van de expeditieleden is de schilder Thomas Ender. Hoewel hij slechts kort in Brazilië is, is hij buitengewoon productief. Wanneer de anderen kunnen uitrusten, haalt hij verf en kwast tevoorschijn. In prachtige aquarellen legt hij het landschap vast, de mensen en de steden, vaak met aandacht voor de precaire omstandigheden waarin de zwarte bevolking leeft en werkt. Tal van deze schilderingen zijn opgenomen als afbeeldingen in het boek en schetsen een kleurrijk beeld van het Brazilië in het begin van de negentiende eeuw. Toch moet Ender nog zeventien jaar op z’n salaris wachten: Keizer Franz blijkt nogal zuinigjes.

Leopoldine is zelf ook een enthousiast verzamelaar van mineralen, dieren en planten. Geregeld stuurt ze haar vader, maar ook vrienden en familieleden, bijzondere stukken toe die ze heeft gevonden. Dat ze er vaak op uittrekt in broek en hemd en paardrijdt met haar benen wijd, wordt haar door het hof aangewreven. Met het vertrek van de ene na de andere Oostenrijker komt ze alsmaar meer alleen te staan.

De laatste jaren van de Oostenrijkse prinses zijn ongelukkig. De ongeremde Pedro kan het vreemdgaan niet laten. Zijn minnares Domitila heeft zo’n invloed op hem, dat haar uitgebreide familie z’n intrek in het paleis kan nemen en door Pedro overladen wordt met adellijke titels. Verwaarloosd, vereenzaamd en gekrenkt besluit Leopoldine dat het genoeg is. Ze vindt dat haar man voor één van hen moet kiezen. Pedro springt uit z’n vel, slaat z’n zwangere vrouw tegen de grond en dwingt haar enkele weken later, ernstig ziek en verzwakt, met hem in het openbaar te verschijnen. Leopoldine weigert. Enkele weken later overlijdt ze, nog geen dertig jaar oud.

Wanneer ook de laatste expeditieleden ten langen leste in Oostenrijk terugkeren – de verzamelaar Johann Natterer houdt het eindeloos vol in de binnenlanden en keert pas na tweeëntwintig jaar, reeds doodgewaand, terug naar huis – komt er een einde aan de Oostenrijkse belangstelling voor de Zuid-Amerikaanse reus. De relaties met het Portugese vorstenhuis zijn danig bekoeld – keizer Franz krabbelt ergens in de kantlijn dat z’n voormalige schoonzoon een miserable Kerl is.

Boeiend inkijkje

Robert Wagner levert met zijn Brasilianische Reisen een rijk maar soms wel wat droog geschreven relaas. Het boek bevat een schat aan verhalen en tragikomische scenes en terzijdes, zoals de wederwaardigheden van enkele inheemse en donkere Brazilianen die in Wenen belanden en daar nog jarenlang wonen. Hij toont de periode en de betrokkenen in tal van schakeringen. Bij mijn weten is Wagner de eerste die het Oostenrijkse intermezzo in Brazilië uitgebreid – haast uitputtend – beschrijft. Hoewel sommige passages lezen als een reisgids voor Zuid-Amerikaanse barokkerken en de auteur bij vlagen wat al te zeer in de details blijft hangen, is het al met al een boeiend inkijkje in de korte tijd dat Habsburg en Brazilië met elkaar verbonden zijn.

~ Mathijs Eskes

Boek: Brasilianische Reisen – Robert Wagner