Willem Peeters
Zuid-Amerikaanse landen hebben in de eerste helft van de twintigste eeuw de neiging onderlingen conflicten zelf op te lossen zonder inmenging van de Volkenbond, maar ze zijn niet gauw bereid om concessies te doen waardoor vredesregelingen lang op zich kunnen laten wachten. Begin jaren dertig liggen Bolivia en Paraguay met elkaar overhoop rond het zogeheten Chaco territorium en Colombia ruziet met Peru over het gebied Leticia. Arbitrage door de Volkenbond lijkt onontkoombaar.
Strijd om Chaco
De Chaco is een uitgestrekt gebied van zo’n 250.000 vierkante kilometer dat tussen de erkende grenzen ligt van Paraguay en Bolivia. Het terrein is leeg, afgezien van een enkele indianennederzetting. Beide landen controleren een smalle strook grenzend aan hun eigen territoria en beiden claimen het bezit van de gehele Chaco. Een redelijke opdeling lijkt uitgesloten. Het is vooral nationalistische trots die een redelijke oplossing in de weg staat. Het probleem is niet nieuw. Al een halve eeuw wordt gesteggeld over het gebied en voor de kleine groep regeerders van beide landen is de kwestie haast een fetisj geworden. Toegeven aan de tegenpartij wordt beschouwd als onpatriottisch verraad. In 1928 lijkt het menens te worden en vanuit beide hoofdsteden worden berichten gezonden naar de Raad van de Volkenbond. Tegelijkertijd wordt de zaak opgepakt door de conferentie van Amerikaanse Staten.
Oorlog en wapenleveranties
Nadat zij een voorstel van de Raad om een commissie naar het gebied te zenden en – belangrijker nog – stappen te ondernemen om de wapenleveranties te stoppen heeft afgewezen, probeert de Neutrale Commissie een wapenstilstand en vredesovereenkomst af te dwingen, maar de belligerenten houden hun poot stijf. De Raad begint nu ongeduldig te worden en probeert op initiatief van Engeland en Frankrijk om een wapenembargo af te dwingen bij de leden van de bond. Ook de Amerikanen lijken mee te willen werken aan een embargo, maar na de president gehoord te hebben verwerpt de senaat dit plan. Geen embargo dus, wel vijftien maanden van bloedvergieten voordat de kwestie eindelijk weer in de belangstelling komt te staan.
In mei 1933, als de Bolivianen de overhand lijken te hebben, roept Paraguay formeel de oorlogstoestand uit, in de veronderstelling dat dit de toestroom van wapens zal doen afnemen. Inderdaad verklaren de omringende landen zich neutraal op te stellen, maar zowel Chili als Peru voelen zich niet verplicht de wapenleveranties tegen te houden. Argentinië besluit daar wel toe en houdt ook voedselleveranties tegen, wat Bolivia duur komt te staan.
De Onderzoekscommissie
De Raad komt in actie en weet zowel Bolivia als Paraguay te laten instemmen met het zenden van een onderzoekscommissie onder leiding van de Spaanse socialist Julio Álvarez del Vayo, die in juli aan het werk kan gaan, maar pas in november ter plekke arriveert vanwege aanvankelijk verzet van de betrokken landen. Terwijl de commissie aan het werk is en de situatie aan beide landsgrenzen onderzoekt, worden de militaire bordjes verhangen. Bolivia, gefrustreerd door het uitblijven van bewapening dreigt door Paraguay onder de voet te worden gelopen. De Paraguayaanse president stelt een wapenstilstand voor en oppert over te gaan tot vredesonderhandelingen, een idee dat de Bolivianen omarmen en de commissie – hoopvol gestemd – organiseert onmiddellijk een bijeenkomst in Montevideo. Dit initiatief wordt ondersteund door de Pan Amerikaanse Conferentie en zelfs de Verenigde Staten verklaren te willen samenwerken met de Volkenbond. Daarmee is het idee dat de bond zich niet mag bemoeien met kwesties die zich afspelen op het Amerikaanse continent van tafel.
Maar in Montevideo gaat alle hoop op een goede afloop snel in rook op. De redelijke voorstellen van de commissie worden door Paraguay van tafel geveegd waarna de in overwinningsroes verkerende Paraguayanen verklaren de wapenstilstand slechts te willen continueren als Bolivia zich geheel terugtrekt uit de Chaco en Paraguay daar een politiemacht mag installeren. Dat is uiteraard onacceptabel. De gevechten gaan door en de commissie keert terug naar Genève. Opmerkelijk is dat de Paraguayaanse legerleiding alle waarschuwingen van ervaren militairen uit buurlanden, over het te lang worden van hun aanvoerlijnen bij verdere opmars, in de wind slaan.
Terug in Genève stelt de commissie dat er maar één oplossing voor het probleem over is: ervoor zorgen dat de strijdend partijen verstoken blijven van wapens die geleverd worden door Amerikaanse en Europese landen. Dat brengt de Raad ertoe zich tot het uiterste in te spannen om een algemeen embargo te organiseren en dat lukt. De Verenigde Staten gaan om en ook Duitsland, Japan en Rusland zeggen hun medewerking toe. In augustus 1934 is het embargo een feit. Intussen sleept de strijd in de Chaco zich eindeloos voort. In de zomer van 1934 vraagt Bolivia, dat vreest voor een nederlaag, aan de Algemene Vergadering van de Volkenbond om in te grijpen net als China dat eerder gedaan heeft.
Vrede door uitputting
Eind november legt een speciaal daartoe geformeerd comité van drie – bestaande uit vertegenwoordigers van Ierland, Spanje en Guatemala – aan beide strijdende partijen een concept-vredesverdrag voor dat een redelijke oplossing biedt voor het conflict. Maar weer ligt Paraguay dwars. Daarop suggereert het comité om het wapenembargo op te heffen voor Bolivia, maar voor Paraguay te handhaven. Woedend over zoveel onrechtvaardigheid kondigt Paraguay aan de Volkenbond te zullen verlaten. Maar op het slagveld is inmiddels gebeurd waarvoor de Paraguayanen gewaarschuwd zijn. Terwijl de aanvoerlijnen van het Paraguayaanse leger steeds langer worden, worden die van de Bolivianen korter hetgeen in hun voordeel werkt. Medio 1935 zijn beide landen aan het eind van hun latijn, economisch geruïneerd en er eindelijk van doordrongen dat een totale overwinning van een van hen een illusie is. Dan nemen omringende landen het initiatief en proberen de strijdende partijen tot overeenstemming te brengen. Als altijd traineren de kemphanen elk overleg, maar zijn niet in staat de vijandelijkheden te hervatten en feitelijk vleugellam. Na opeenvolgende revolutionaire omwentelingen in de hoofdsteden van beide landen wordt de vrede getekend in juli 1938.
Het conflict om de Leticia Trapeze
laait op
De Luticia Trapeze, een driehoekig district dat in 1922 door Peru aan Colombia is overgedragen (ratificatie vindt plaats in 1928), is een vrijwel onbewoond en onontgonnen gebied aan de noordzijde van de Amazone. Voor Colombia is het vooral belangrijk als toegangsweg naar de Amazone. De Colombiaanse nederzetting Leticia aan de oever van de rivier is zich aan het ontpoppen als een bescheiden Colombiaanse havenplaats. Maar de inwoners van de naburige Peruaanse provincie Loreto – ver verwijderd van Peru’s hoofdstad Lima – zien dit met lede ogen aan. Zij hebben niet graag dat er aan de overkant van de Amazone een nieuwe macht, een mogelijke bedreiging opkomt. In september steekt een gewapende bende de rivier over, verdrijft de Colombiaanse functionarissen en neemt Leticia in bezit. Een actie die door de regering in Lima niet op prijs wordt gesteld. Het lijkt erop dat een en ander gesust kan worden, maar als er begin januari 1933 een Colombiaanse politie-eenheid nadert over het water, krijgt deze vanuit Iquitos, de hoofdstad van Loreto, te horen dat een herbezetting van Leticia gewapenderhand zal worden gekeerd. Dit dreigement wordt door de centrale Peruaanse overheid gesteund.
De vlootactie van Peru en de ommekeer
Net als bij de Chaco-affaire doen Peru en Colombia hun beklag bij de Algemene Vergadering van de Volkenbond en vraagt Peru om uitstel van alle eventuele militaire maatregelen. De Raad doet opnieuw een beroep op het comité van drie om te proberen de zaak tot een oplossing te brengen, maar inmiddels zijn er onderhandelingen gestart in Rio de Janeiro en Washington wat het comité in verwarring brengt. Begin februari gooit Brazilië de handdoek in de ring en ook de Amerikanen geven er de voorkeur aan om de Volkenbond de kwestie te laten oplossen. Eigenlijk is de zaak vanuit volkenrechtelijk gezichtspunt glashelder en de Raad bevestigt dan ook dat Peru in overtreding is. Maar dat maakt de Peruanen alleen maar koppiger en Leticia blijft stevig in Peruaanse handen. Intussen stijgt de nationalistische koorts in beide landen. Jonge mannen worden opgeroepen om dienst te nemen in het leger en grote sommen geld worden vrijgemaakt voor de aankoop van wapens. Verdere escalatie dreigt als Peru een vlooteenheid via het Panamakanaal richting Amazonemonding dirigeert met de bedoeling op te stomen naar het westen ter versterking van de Peruaanse positie. Er is maar één middel en dat is dat de Volkenbond landen die havens bezitten in het Caribisch gebied prest om de Peruaanse schepen niet te laten afmeren of te bevoorraden. Als eerste komt Nederland in aanmerking met zijn haven op Curaçao. De schepen krijgen geen toegang tot de haven, maar buitengaats worden zij voorzien van voedsel en brandstof. De volgende stop is Trinidad, destijds een Britse kolonie, dat nog geen orders vanuit Engeland heeft ontvangen zodat ook in Port-of-Spain kan worden bevoorraad.
