Dromen van een betere wereld na de Eerste Wereldoorlog

Een desolaat kraterlandschap met groteske boomstronken, dat is wat kunstenaar en veteraan van de Eerste Wereldoorlog Paul Nash afbeeldde op zijn surrealistische olieverfschilderij We are Making a New World. Het iconische werk uit 1918 toont de restanten van het zwaarbevochten bos nabij Ieper dat tijdens de Slag om Ieper door de Britten ‘Inverness Copse’ werd genoemd. Je zou de titel kunnen beschouwen als sarcastisch, maar in de aan de horizon opkomende zon op het schilderij schuilt ook iets positiefs, een gevoel van hoop. De gedachte dat er uit de puinhopen van de oorlog een nieuwe wereld zou ontwaken, leefde overal sterk na de wapenstilstand op 11 november 1918.

De Duitse schrijver Daniel Schönpflug (1969), die geschiedenis doceert aan de Vrije Universiteit Berlijn, beschrijft in zijn boek 1918: Het jaar van de dageraad de periode na de Eerste Wereldoorlog die nog vol was van beloften en vredelievende ideeën. Er werden plannen gemaakt voor een nieuwe wereldorde met de Volkenbond als bemiddelingsorgaan dat conflicten tussen naties met rede in plaats van wapengekletter moest oplossen. Het door de Amerikaanse president Woodrow Wilson geformuleerde zelfbeschikkingsrecht voor volkeren stimuleerde de Arabieren en Indiërs om te ontsnappen aan het koloniale juk. Ook de Ierse onafhankelijkheidsbeweging hoopte dat onafhankelijkheid van het Verenigd Koninkrijk nabij was. In Duitsland waren het de communisten die het na de oorlog ontstane machtsvacuüm dachten te kunnen benutten om hun socialistische utopie te verwezenlijken.

Opwindende tijd

Aan de hand van de getuigenissen van verschillende personen uit die tijd, waaronder (toekomstige) politici, kunstenaars en militairen, schetst de auteur een beeld van deze opwindende tijd. Eén van zijn figuranten is beeldhouwster Käthe Kollwitz, die in haar woonplaats Berlijn de Spartakusopstand meemaakte. Na het Duitse verlies van de oorlog en de afzetting van de keizer werd de republiek uitgeroepen. De sociaaldemocraten voerden de nieuwe regering aan, maar leden van de radicale communistische Spartakusbond wilden in de periode rond de jaarwisseling van 1918-1919 in de hoofdstad een socialistische radenrepubliek uitroepen, waarbij ze geïnspireerd werden door de bolsjewisten die een jaar eerder in Rusland aan de macht waren gekomen. Hoewel Kollwitz sympathie had voor de communisten maakte ze zich grote zorgen om het geweld dat in de straten van haar stad was losgebarsten. Ze had zelf één van haar twee zoons verloren in de oorlog en zag nu hoe vaders en zonen opnieuw stierven. “De vrede zal wel heel slecht worden”, voorspelde ze op oudejaarsdag in haar dagboek.

“Je kunt zeggen dat we in plaats daarvan de burgeroorlog hebben.”

De Franse journaliste Louise Weiss is een andere hoofdpersoon in het boek. Aanvankelijk is ze na de oorlog razend enthousiast over de revoluties die overal verandering lijken te voorspellen. Behalve in Rusland en Duitsland zijn er ook grote machtsverschuivingen gaande in onder andere het uiteengevallen Oostenrijks-Hongaarse Rijk en het Ottomaanse Rijk. Als medewerkster van het tijdschrift met de veelzeggende naam L’Europe nouvelle reist ze door Europa, waar ze tot haar teleurstelling ziet hoe de creatie van nieuwe democratieën strandt in politiek gekonkel en nationaal eigenbelang.

Ze was erbij toen op 28 juni 1919 in de Spiegelzaal in Versailles het Verdrag van Versailles werd ondertekend. Ze had gehoopt dat president Wilsons verheven ideeën over het zelfbeschikkingsrecht voor volkeren invloed zou hebben op het vredesverdrag, maar het tegendeel was waar. Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk waren er hoofdzakelijk op uit hun eigen macht te bewaren ten koste van Duitsland, dat de schuld voor de oorlog op zich moest nemen, veel grondgebied verloor, zijn leger moest inperken en herstelbetalingen opgelegd kreeg. Volgens de auteur zag Weiss…

“…het vredesverdrag niet als een stap naar een vergelijk, maar als de voortzetting van de oorlog met andere middelen.”

‘Harlem Hellfighters’

Schönpflug schrijft ook over hoe aan de andere kant van de oceaan zwarte Amerikanen na de oorlog op verbetering van hun positie hoopten. Hij vertelt het verhaal van Henry Johnson, een Afro-Amerikaanse held uit de Eerste Wereldoorlog. Als lid van het Amerikaanse 369ste infanterieregiment, dat voor een groot deel bestond uit Afro-Amerikanen uit de New Yorkse stadsdeel Harlem, had hij aan het front bij een aanval door een Duits overvalcommando in zijn eentje zijn stelling succesvol verdedigd en ruim twintig Duitsers gedood, wat hem de bijnaam ‘The Black Death’ opleverde. De zwarte soldaten, die bekend stonden als de ‘Harlem Hellfighters’, waren slecht opgeleid en alleen door de enorme behoefte aan mankracht waren ze in het leger opgenomen. “Stuur de nikkers naar het front, dan zijn er minder in New York”, zo had Johnson een blanke officier eens horen zeggen.

In de Verenigde Staten kwam zijn woede over de ongelijkheid tot uitbarsting tijdens een toespraak die hij na de oorlog hield voor een blank publiek in St. Louis. “Als ik een blanke was geweest, was ik nu gouverneur van New York”, zo wierp hij zijn publiek toe, dat steeds meer ongenoegen uitte over de donderpreek van de zwarte spreker, nadat het hem eerst nog had toegejuicht als oorlogsheld. Pas buiten wachtte Johnson het onthaal dat hij verdiende, maar dat was van andere Afro-Amerikanen die in de zaal niet welkom waren geweest.

Walter Gropius, de grondlegger van het Bauhaus, en Harry S. Truman, de toekomstige president van de Verenigde Staten die tijdens de Eerste Wereldoorlog vocht aan het front in de Vogezen, zijn nog twee willekeurige voorbeelden van de bonte verzameling personen uit Schönpflugs boek. Daaronder bevindt zich bijvoorbeeld ook nog de jonge Vietnamees Nguyen Ai Quoc, die pas na de Tweede Wereldoorlog bekend zou worden als Hô Chí Minh, de Vietnamese leider die zijn land tijdens de Vietnamoorlog zou aanvoeren. De ervaringen van al deze personen, waarvan meerdere in de toekomst nog een belangrijke rol zouden spelen, geven een levendig beeld van de periode die de schrijver laat beginnen in 1918 en eindigen in 1923, toen er volgens hem…

“…na de crises van de omwentelingen in de naoorlogse tijd in veel landen op de wereld een zekere stabiliteit intreedt.”

Hij benadrukt expliciet dat zijn boek geen “objectieve voorstelling van historische feiten” is, maar “een collage van getuigenissen hoe verschillende personen de jaren rond 1918 hebben beleefd”. Dat is hem met dit prettig leesbare boek goed gelukt. Door personen van verschillend nationaliteiten en achtergronden aan bod te laten komen, ontstaat een veelzijdige weergave van een tijd waarin vele dromen uiteenspatten. Niet de fundamenten van een nieuwe wereld werden gelegd, maar van een nieuwe wereldoorlog en onafhankelijkheidsconflicten die nog vele levens zouden eisen.

Boek: 1918 – Het jaar van de dageraad

Bekijk dit boek bij: