Een moderne wetenschapper uit de Middeleeuwen

Sinds zijn pensionering in 2006 houdt emeritus hoogleraar anesthesiologie Ben J.P. Crul zich bezig met de geschiedenis van de wetenschap en het baanbrekende werk van keizer Frederik II (1194-1250) – “een moderne wetenschapper uit de middeleeuwen” – die bijna vier eeuwen vooruit liep Vesalius, de grondlegger van de moderne (empirische) geneeskunde. Het resultaat van tien jaar onderzoek is door Crul beschreven in zijn boek Keizer Frederik II, dat in oktober gepresenteerd werd in het Valkhof te Nijmegen.

Afbeelding uit het Valkenboek van keizer Frederik II

Keizer Frederik II schreef rond 1245 het Valkenboek, “De Arte Venandi cum Avibus” (Over de kunst van het jagen met vogels). Een handboek voor de valkenjacht.

Frederik II was een van de markantste personen van de middeleeuwen (p. 8) die bekend stond als Stupor Mundi: ‘hij die de wereld verbaasde’. Behalve keizer van het Heilige Roomse Rijk was hij hertog van Zwaben en koning van Sicilië. Hij sprak maar liefst zes talen en stelde zich tolerant op jegens religieuze minderheden als joden en moslims, iets waar zijn tegenstanders hem om verketterden. Bovendien was hij een van de weinige middeleeuwse vorsten die zelf actief was als wetenschapper. Crul over zijn boek over de bijzondere keizer:

“De belangrijkste reden voor het schrijven van dit boek is mijn fascinatie voor Frederik II als baanbrekend wetenschapper zoals die spreekt in zijn in het Latijn geschreven Valkenboek, ‘Over de kunst van het jagen met vogels’. […] Toen ik zijn boek voor het eerst in handen had, kreeg ik bijna de indruk met een eigentijds ornithologisch handboek van doen te hebben. Er was een wereld van verschil met andere biowetenschappelijke uit de dertiende eeuw. Toen waren verhandelingen over biologische onderwerpen vaak een niet te ontwarren kluwen van theologie, dogmatiek en feitelijke waarneming.” (p. 8)

Als tweede reden om dit boek te schrijven geeft Crul aan dat het Valkenboek van Frederik II een grotere bekendheid verdient.

“Vanwege het baanbrekende karakter zou het moeten gelden als een mijlpaal in de geschiedenis van de wetenschap. Dat is het nu merkwaardigerwijs (nog) niet.” (p. 9)

Het daartoe geschreven boek van Crul begint met drie inleidende hoofdstukken die de nodige historische context bieden. Eerst wordt een biografische schets van Frederik II geboden en een overzicht van diens belangrijkste politieke activiteiten. Het derde inleidende hoofdstuk gaat in op de ontwikkeling van de wetenschap in West-Europa na de val van het West-Romeinse Rijk tot de dertiende eeuw, de eeuw waarin Frederik II leefde.

Wetenschapper

Daarna komt het eigenlijke onderwerp aan bod: de rol van Frederik II als wetenschapper zoals die tot uitdrukking komt in zijn Valkenboek. Om de inhoud van het Valkenboek te verbreiden worden de belangrijkste delen ervan door Crul in de hoofdtekst geciteerd. Bovendien zijn er als bijlage een honderdtal pagina’s opgenomen aan een door Crul zelf vervaardigde Nederlandse vertaling van het Valkenboek. De oorspronkelijke tekst is daarbij tot ongeveer een kwart gereduceerd, hetgeen de toegankelijkheid van het Valkenboek inderdaad ten goede komt.

In zijn opmerkelijk prettig leesbare werk toont Crul aan dat Frederik II als biowetenschapper zijn tijd ver vooruit was.

“[Frederik II] zette de empirische lijn van het Grieks-Arabisch denken, dat hij zuiverde van occultisme, door. Hij zag er van af een synthese tot stand te brengen tussen empirie en dogmatiek. Zijn aanpak heeft met de [herontdekte] elementenleer kenmerken van het verleden, maar tegelijkertijd is hij de wegbereider van een nieuw wetenschapsmodel. [Hij] leidde uit de vorm de functie af. Zijn benadering van het ea que sunt sicut sunt – de dingen zijn zoals ze zijn – vormt nog steeds de basis van hedendaagse biowetenschappen.”

Keizer Frederik II – Een moderne wetenschapper uit de middeleeuwen

Wel moet de kanttekening gemaakt worden dat het Valkenboek van Frederik II na zijn dood in de vergetelheid geraakte omdat zijn persoon door de wereldlijke machten verketterd werd, juist omdat Frederik met zijn manier van doen de gevestigde orde aantastte. Het Valkenboek werd in vakkringen pas in de moderne tijd weer bekend en heeft in de middeleeuwen geen school gemaakt. Dus hoe baanbrekend is dit Vogelboek van Frederik II nu werkelijk geweest? Dat neemt niet weg dat Crul in zijn onlangs gepresenteerde studie een interessant thema aansnijdt dat belangwekkend is voor eenieder met interesse in de geschiedenis van de middeleeuwen en de wetenschappelijke praktijk.

~ Raymon R.J. Middelbos

Boek: Keizer Frederik II – Een moderne wetenschapper uit de middeleeuwen 1194-1250