John Bull en Uncle Sam. Illustratie bij een lied dat in 1898 werd geschreven door een lid van het Britse parlement na het beëïndigen van een gezamenlijk grensconflict in Venezuela; de laatste keer dat Engeland (John Bull) en de Verenigde Staten (Uncle Sam) met elkaar op voet van oorlog stonden.
Europa raakt zijn zekerheden kwijt. De Brexit en het onberekenbare optreden van de Amerikaanse president Trump heeft ons werelddeel wakker geschud na een weldadige slaap van decennia. ‘Multilateralisme en internationaal recht lijken in de apolaire wereld van ‘ieder voor zich’ even uit de mode’, constateert Ivo van de Wijdeven in een nieuw boek, De nieuwe rafelrand van Europa. Moeten we ons zorgen maken?
Van de Wijdeven (1979) is historicus en politiek analist bij het ministerie van Algemene Zaken. In eerdere boeken zette hij de vrij onbekende geschiedenis van met name Oost-Europa in historisch perspectief. Hij publiceerde De rafelranden van Europa (2017) en De spoken van Visegrad (2018), waarin hij de gevolgen beschrijft van het ijzersterke geheugen van verschillende volkeren in vooral Oost-Europa en overtuigend uitlegt hoe, waar en waarom de grenzen daar in de loop van de afgelopen eeuwen zo drastisch wijzigden. Polen bijvoorbeeld was ooit oppermachtig in dat gedeelte van het werelddeel, maar kon door Rusland, Pruisen en Oostenrijk eenvoudig van de kaart worden geveegd.
Het waren geruststellende verklaringen voor de gebeurtenissen aan de verre flanken van ons continent, dat nu eenmaal wordt geteisterd door nationalistische, usurpatorische en soms racistische oprispingen en waar verschillende grootmachten eeuwenlang de werkelijke lakens hebben uitgedeeld.
West-Europa, ons gedeelte van ons werelddeel, is immers al eeuwen stabiel. De Nederlandse grenzen dateren (grotendeels) uit de Tachtigjarige Oorlog. De gewelddadige gebeurtenissen die uiteindelijk volgden, werden door onze bondgenoten, met name Engeland en de Verenigde Staten, met opoffering van veel eigen mensenlevens, een halt toegeroepen (voor de bevrijding van oostelijk Europa door Rusland zie onder meer Rafelranden van Europa). Achtentwintig landen, die in de loop van de geschiedenis een spoor van bloedige onderlinge conflicten hadden nagelaten, verenigden zich in een Europese Unie met de bedoeling om voortaan vreedzaam samen te werken en een blok te vormen tegen andere wereldmachten. Niets leek een welvarende toekomst van Europa meer in de weg te staan.
Nieuwe rafelranden
Maar toen begonnen de plichten die horen bij de verworvenheden van de samenwerking te knellen, met name in Engeland, dat toch al tegen wil en dank lid van de EU was geworden en sindsdien geen gelegenheid achterwege had gelaten om voor zichzelf uitzonderingsregels te realiseren. De daarbij behorende afschuwpropaganda maakte in 2016 zo’n indruk dat bij een referendum een nipte Britse meerderheid (51,9%) besloot de Europese Unie te verlaten; de Brexit. En omdat in een democratie de meerderheid plus één de baas is snijdt Groot-Britannië binnenkort de banden door.
En terwijl in Oost-Europa (Oekraïne) in 2014 een werkelijke en nog dagelijks voortgaande burger(?)oorlog uitbrak die intussen meer dan 10.000 mensenlevens heeft geëist, en het onderzoek naar de daaruit voortvloeiende luchtramp, het neerschieten van de MH17 (298 slachtoffers) werd tegengewerkt door theorieën die Rusland vrij moeten pleiten, ondervond ook de rest van Europa steeds meer tekenen van Russische destabilisatiepogingen. Het Rusland van Poetin lijkt te hebben gekozen voor de ouderwetse confrontatiepolitiek in plaats van voor het bevorderen van samenwerking met de wereld en welvaart voor de eigen bevolking.
Satirische kaart van 1914 die Groot-Brittannië voorstelt als het land dat net zoals vroeger tussenbeide komt in een Europese oorlog. Ook de Eerste Wereldoorlog was voor Albion ‘business as usual’. Deze keer was de Duitse adelaar een bedreiging voor de Britse belangen. (raremaps.com)
Het rampjaar 2016?
En toen werd, ook in 2016, tegen alle verwachtingen in, in de Verenigde Staten Donald Trump gekozen als president. Hij ontketende een scala aan schandalen en nam wereldschokkende initiatieven die hem niet lijken te deren omdat ‘zijn’ Amerika – ‘America First’ – geen verantwoordelijkheid meer lijkt te willen dragen voor de vrede, de stabiliteit en het welzijn van de rest van de wereld, maar kiest voor isolement. En terwijl in Azië China een grootmacht aan het worden is die zichzelf sluipend verzekert van een doorslaggevende rol op het wereldtoneel, verkeert Europa in een verlammende onzekerheid (want nog 27 landen die allemaal zichzelf als prioriteit hebben gesteld) en kijkt naar de ontwikkelingen in de wereld als een konijn in koplampen.
Van de Wijdeven ziet het allemaal met grote bezorgdheid aan en trekt aan het eind van zijn eeuwenlange voorgeschiedenis van Brexit en Trump zorgwekkende conclusies:
“Het is zeker niet ondenkbaar dat de Amerikanen (…) net als de Britten afscheid nemen van hun wereldrijk om een ‘gewone’ natiestaat te worden. Dat afscheid zal een uitgesponnen en pijnlijk proces zijn. Niet alleen mentaal, zoals de Brexit nu haarfijn duidelijk maakt, maar ook fysiek. Juist de geschiedenis van de interactie tussen de Anglosfeer en het Europese vasteland toont aan dat de grote imperia zelden zonder slag of stoot van het wereldtoneel verdwijnen.”
Door de Brexit en de verkiezing van Trump kwamen volgens Van de Wijdeven in 2016 vanzelfsprekende zekerheden op de helling te staan, vooral in Engeland.
“Het bereikte conceptakkoord met de EU heeft het Verenigd Koninkrijk in een politieke crisis gestort die zijn weerga niet heeft.”
Over de geschiedenis van Europa en de afzonderlijke landen zijn hele bibliotheken volgeschreven. ‘De nieuwe rafelrand van Europa’ bevat dan ook nauwelijks nieuws, maar Van de Wijdeven spitst de ontwikkelingen toe op de gebeurtenissen die voor (West-)Europa in verband met Brexit en Trump relevant zijn.
Het boek volgt de geschiedenis van Europa sinds met name 1066, toen Engeland de Noormannen definitief versloeg en een eigen koninkrijk vestigde met aanvankelijk warme banden in Europa. Engelse ridders namen enthousiast deel aan de Kruistochten naar het Heilige Land. Er ontwikkelde zich een langdurige haat-liefdeverhouding tussen het Verenigd Koninkrijk en, sinds Amerika ‘ontdekt’ en gekoloniseerd werd, de Verenigde Staten.
De Honderdjarige Oorlog (1337-1457) maakte, na veel kostbare veldslagen, een einde aan Engelse claims op Europees vasteland (op tijdelijk een ‘kleine teen’ bij Calais na). Daarna stelde Engeland orde op zaken in eigen huis; in 1485 heerste één koning, Jacobus I, over de drie koninkrijken op de Britse eilanden: Engeland, Ierland en Schotland.
Godsdiensttwisten
In de volgende eeuw, die werd gekenmerkt door de Reformatie, de opkomst van de Anglicaanse kerk en daarmee gepaard gaande godsdiensttwisten, trouwde de streng katholieke vorstin Maria I (’Bloody Mary’) met de Spaanse koning Filips II, die ook in Nederland niet onbekend zou blijven. Tot 1688, de ondergang van de Spaanse Armada, bepaalden godsdiensttwisten een belangrijk deel van de Europese ontwikkelingen.
Gravure van de Spaanse Armada door Jan Luyken
Banden met Republiek
Daarna ontstonden hartelijke banden tussen Engeland en de Republiek der Verenigde Nederlanden, doordat stadhouder Willem III trouwde met Mary II, de dochter van de Engelse koning Jacobus II.
Mary was protestant, net als Willem, en hij roofde Engeland van zijn schoonvader, wat nog jaarlijks wordt herdacht door protestantse Noord-Ieren. Het paar verkreeg toen een dubbel koningschap over het Koninkrijk Engeland, maar het huwelijk bleef kinderloos en de vaderlandse invloed eindigde toen Willem in 1702 van zijn paard viel.
Gibraltar twistpunt met Spanje
Ook dankzij Willem was Engeland toen een belangrijke zeemacht geworden, die bijvoorbeeld in 1704 (samen met Nederland) de rots van Gibraltar veroverde; een strategisch zeer belangrijk punt in de Middellandse Zee, en niet meer afstond, wat tot vandaag toe niet wordt geaccepteerd door Spanje.
Tot 1776 bouwde Engeland aan een machtig koloniaal imperium dat zich uitstrekte tot de oostkust van Amerika. Na de Brits-Pruisische overwinning in de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) fungeerde bovendien het Pruisische landleger als bewaker van de Britse belangen op het vasteland.
Franse Revolutie
Maar niets is blijvend. Revolutie in de Amerikaanse Britse koloniën leidden tot de stichting van de Verenigde Staten (4 juli 1776), terwijl in 1789 de Frans revolutie begon die via ook Napoleon Europa ruim een kwart eeuw in een vaste greep zou houden.
Na zijn nederlaag in 1815 werd de kaart van Europa opnieuw getekend en verkeerde het Verenigde Koninkrijk langdurig in een situatie van splendid isolation.
Tot Duitsland in 1914 de Eerste Wereldoorlog (tot 1918) begon en Engeland, en later ook de Verenigde Staten, de Fransen en Belgen te hulp schoten die, samen met het Duitse leger in een schijnbaar uitzichtloze loopgravenoorlog verzeild waren geraakt.
Spotprent na het Congres van Verona (1822), toen Engeland besloot zich afzijdig te houden van internationale ontwikkelingen door ‘splendid isolation’ (Wikipedia Commons)
Splitsing Ierland
De oorlog maakte onstuitbaar vijandige nationalistische gevoelens los. De Ieren vochten zich, op Ulster (Noord-Ierland) na, vrij van Engeland (waardoor het belangrijkste struikelblok in de Brexit ontstond: de grens tussen Ulster en Ierland; geen probleem binnen een EU maar nu tussen Ierland (EU) – en het Verenigd Koninkrijk. Het British Empire moest ook al een deel van zijn koloniën loslaten.
Het overwonnen Duitsland werd gestraft met militaire beperkingen en herstelbetalingen. Hitler was vastbesloten het vernederende ‘dictaat van Versailles’ ongedaan te maken.
Het uiteindelijke gevolg was de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), met aan het eind een min of meer democratisch West-Europa en in Oost-Europa ‘satellietstaten’ onder invloed van de Sovjet-Unie. De aanhoudende spanningen leidden tot een Koude Oorlog, die alleen in Korea (1950-1952) ‘warm’ werd..
Europese Unie
Vlag van de Europese Unie – ccIn West-Europa ontstond de Europese Unie, waar het Verenigd Koninkrijk zich in 1973 bij aansloot. Wellicht dankzij de NAVO, onder nadrukkelijke leiding van de Verenigde Staten, en gewikkeld in een angstaanjagende (kern)wapenwedloop met de Sovjet-Unie, werden nieuwe militaire confrontaties in Europa voorkomen.
Toen in 1989 het communisme ineenstortte, gesymboliseerd door de sloop van de Berlijnse Muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, leek het ‘einde van de geschiedenis’ bereikt.
Maar nu zijn daar dus, sinds 2016, de Brexit en de isolationistische president Trump van de Verenigde Staten.
Amerika als politieman van de wereld
De onzekerheid die in Europa is ontstaan door Brexit en Trump komt volgens Van de Wijdeven niet uit de lucht vallen.
“Er is de afgelopen dertig jaar sprake geweest van een stapsgewijs proces, dat zich op verschillende manieren heeft gemanifesteerd.”
Hij wijst erop dat de Amerikanen na het einde van de Tweede Wereldoorlog min of meer ongehinderd hun positie als politieke, economische en militaire supermacht konden uitbouwen. Het ‘Amerikaanse model’ werd over de wereld verspreid; de VS gingen fungeren als mondiale ’politiemacht’. President George Bush I sprak van een ‘nieuwe wereldorde’.
De NAVO bleef het belangrijkste orgaan voor militaire samenwerking en breidde zich na de ineenstorting van de Sovjet-Unie uit met voormalige ‘satellietstaten’ en oud-Sovjetstaten als de Baltische landen; waar bijvoorbeeld ook Oekraïne, geholpen door de destabiliseringscampagne van het Rusland van Poetin, graag lid van zou worden. Dat vormt een bron van spanningen.
Grote delen van de wereld zitten, aldus Van de Wijdeven, helemaal niet te wachten op een nieuwe wereldorde. De aanslagen van 11 september 2001 in New York en Washington waren volgens hem een symptoom van de wrevel van de islamitische wereld en veroorzaakten een strijd tegen ’internationaal terrorisme en schurkenstaten’, die al talloze gevolgen heeft gekregen (zoals het ontstaan en de ineenstorting van Islamitische Staat).
Artikel 5
Vlag van de NAVONa de aanslagen van 2001 trad binnen de NAVO trad Artikel 5 in werking: een aanval op één van de partijen wordt beschouwd als aanval op alle partijen. Aanvankelijk toonden alle NAVO-landen zich solidair met de VS, maar volgens Van de Wijdeven hebben alleen de Britten zich volledig achter de Amerikanen geschaard. Vanuit andere landen klonk zware kritiek en de Europeanen voelden weinig voor operaties buiten het verdragsgebied. De VS werden min of meer buiten Europese conflicten met Libië, Syrië en Oekraïne gehouden, terwijl Duitsland en Frankrijk ’stroperige diplomatieke onderhandelingen’ voeren met Rusland en Oekraïne.
Al onder Bush en Obama is de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Europa steeds verder afgebouwd; de soldaten zijn volgens de VS elders méér nodig. Tegelijk liepen ook onderhandelingen over handelsverdragen vast. Trump vindt dat de Europese NAVO-partners te weinig bijdragen. Zou de Amerikaanse president een onverhoedse Russische aanval op de Baltische staten – militair een fluitje van een cent – wel willen beantwoorden?
America First
“Met het motto ‘America First’ keert Trump zich verder af van het multilateralisme en de internationale rechtsorde die de Amerikanen na de Tweede Wereldoorlog hebben opgebouwd. Hij geeft de voorkeur aan unilateraal optreden, bilaterale afspraken en als het uitkomt internationale gelegenheidscoalities. Het Amerikaanse belang staat daarbij voorop en daar moet alles voor wijken.”
Multilateralisme en internationaal recht lijken in de apolaire wereld van ‘ieder voor zich’ volgens Van de Wijdeven even uit de mode. Maar volgens hem kan de EU op dat terrein de rol van City on a Hill oppakken; hij doelt op de gedachte van de allereerste kolonisten van de VS om, aan de andere kant van de oceaan, een ‘lichtend voorbeeld voor alle naties’ te stichten..
De nieuwe rafelrand van Europa – Ivo van de WijdevenDe EU zal nooit een klassieke grootmacht worden. De door de Britten gevreesde Europese superstaat zal er nooit komen. Alleen doorgewinterde federalisten filosoferen nog van een Verenigde Staten van Europa. (…) Het hele Europese project is dan ook juist niet gebaseerd op politieke en militaire macht, maar op de macht van wetten en regels. (…)
Maar in een apolaire wereld moet je wel voor jezelf opkomen. De Brexit-onderhandelingen hebben vooralsnog bewezen dat de EU als het moet de eenheid kan bewaren. Wanneer de lidstaten er ook in de toekomst in slagen om op doorslaggevende momenten als machtsblok op te treden, – economisch, politiek en als het moet ook militair -, dan zullen ze mondiaal een rol van betekenis kunnen blijven spelen. Splendid isolation is geen optie als Europa een city on a hill wil worden.
André Horlings (1945-2023) was journalist en van 'vlak na de oorlog', wat mogelijk zijn interesse voor onder meer de Tweede Wereldoorlog verklaarde. Schreef het boek Arnhem Spookstad en verzorgde de (eind)redactie voor een publicatie over het Duitse dwangarbeiderskamp Rees (1944-1945). Verzorgde in 2011 twee uitvoerig gedocumenteerde verhalen: Bruidegom achter prikkeldraad en Het drama van de SS Pavon. Bladerde graag in Google Books. Zie ook archief sinds 1995.
André Horlings
